Pedagogische Kwaliteit en Relaties in de Kinderopvang: Belangrijke Inzichten voor Goede Opvoeding

In de kinderopvang speelt pedagogische kwaliteit een centrale rol bij het ondersteunen van de ontwikkeling van jonge kinderen. In de afgelopen jaren zijn verschillende onderzoeken uitgevoerd om de invloed van pedagogisch werken op het welbevinden van kinderen en medewerkers te begrijpen. Dit artikel biedt een overzicht van de belangrijkste bevindingen, aandachtspunten en aanbevelingen die uit deze studies naar voren komen, en richt zich op hoe pedagogisch professionals deze kennis kunnen omzetten in praktijk.

Pedagogische Kwaliteit in Kinderopvang

Pedagogische kwaliteit in de kinderopvang wordt vaak gemeten aan de hand van de manier waarop medewerkers kinderen emotioneel en educatief ondersteunen, de omgeving creëren en de betrokkenheid van kinderen bevorderen. In 2015 is een wetenschappelijk instrument ontwikkeld dat dit systematisch in kaart brengt: MeMoQ. Dit instrument wordt gebruikt om de pedagogische kwaliteit in de opvang van baby’s en peuters te meten en te monitoren. Het biedt een grondige en genuanceerde blik op het werk van kinderbegeleiders en de omgeving waarin kinderen zich ontwikkelen.

In 2016 werd een eerste grootschalig onderzoek uitgevoerd in 400 kinderopvanglocaties in Vlaanderen en Brussel. De resultaten toonden aan dat kinderen zich in de kinderopvang over het algemeen vrij goed voelen. De emotionele ondersteuning en het warme klimaat dat medewerkers bieden, scoorden relatief hoog. Tegelijkertijd blijkt dat er nog ruimte is voor verbetering in het aanbod dat gericht is op de exploratiedrang en nieuwsgierigheid van kinderen.

In 2023 volgde een opvolgonderzoek met meer dan 300 kinderopvanglocaties. Dit onderzoek benadrukt opnieuw het belang van een ondersteunende en afgestemde omgeving voor kinderen. Het rapport 'Zorgen voor zorgkinderen in de kinderopvang: Ervaringen van pedagogische professionals' dat in maart 2025 is opgeleverd, bevat waardevolle inzichten over hoe pedagogisch professionals zich voelen in hun werk, met name wanneer ze kinderen met een extra begeleidingsvraag ondersteunen.

Een interessante bevinding is dat er geen directe relatie is tussen het aantal kinderen met een extra begeleidingsvraag in een groep en het welbevinden of gevoel van burn-out bij medewerkers. Echter, wanneer pedagogisch professionals handelingsverlegenheid ervaren of te weinig ondersteuning krijgen, leidt dit tot een gevoel van hoge werkdruk en stress. Ondersteuning van collega's, de locatiemanager en een pedagogische coach op de groep is daarom een belangrijke factor om deze werkdruk te verlichten.

De Invloed van Pedagogische Relaties op de Ontwikkeling van Kinderen

Een sterke, positieve relatie tussen kinderen en pedagogisch medewerkers blijkt van groot belang te zijn voor de ontwikkeling van kinderen. Dit is gebleken uit onderzoek dat uitgevoerd is door Rosanne Sluiter van de Universiteit van Amsterdam. Haar proefschrift, getiteld 'Unraveling Forces at Play. Investigating the Influence of Dutch Early Childhood Education and Care on Children's Social-Emotionale Development', promoveerde ze op op 21 februari 2025.

Sluiter volgde meer dan tweehonderd kinderen gedurende hun groei van 2 tot 4 jaar oud. Haar onderzoek toonde aan dat de kwaliteit van de relatie tussen kind en medewerker invloed heeft op het sociale en emotionele welbevinden van kinderen. Deze relaties draagen bij aan een soepele overgang naar de basisschool. Kinderen die een goede band hebben met hun pedagogisch medewerker (pm’er) tonen zich sociaal competenter en kunnen zich beter aanpassen aan nieuwe omgevingen.

Bij de gastouderopvang is dit effect zelfs sterker dan bij kinderdagverblijven. Dit komt waarschijnlijk door de kleinere groepsgrootte in de gastouderopvang, wat betekent dat medewerkers meer persoonlijke aandacht kunnen geven aan elk kind. Hoewel kinderen in de gastouderopvang in de leeftijd van 2 jaar betere sociaal-emotionele vaardigheden vertonen, verdwijnt deze voorsprong op latere leeftijd. Kinderen uit reguliere kinderopvang (zoals kinderdagverblijven) leren later in hun ontwikkeling beter om te gaan in groepsomgevingen, wat hen eveneens goed voorbereidt op de schoolstart.

Daarom is het belangrijk dat beleid en praktijk in de kinderopvang de nadruk leggen op het opbouwen van hechte en sensitieve relaties tussen medewerkers en kinderen. Dit kan gerealiseerd worden door medewerkers te coachen in interactievaardigheden en door zoveel mogelijk stabiliteit in de groep te waarborgen, bijvoorbeeld door het beperken van personeelswisselingen.

Pedagogische Stijlen en Visies

In de kinderopvang zijn verschillende pedagogische stromingen en visies van toepassing, waarvan sommige al decennia relevant zijn. Een voorbeeld is de theorie van de Zwitserse psycholoog Jean Piaget, die een grote invloed heeft gehad op de pedagogiek. Piaget geloofde dat kinderen actief kennis opbouwen door interactie met hun omgeving, volledig vanuit eigen motivatie. Deze visie heeft gebracht dat pedagogisch medewerkers kinderen stimuleren om zelf te ontdekken en te leren, in plaats van dat alles wordt voorgeschreven.

Een andere invloedrijke pedagogische visie is die van Reggio Emilia, een Italiaanse opvoedingsstijl die in de praktijk is toegepast in kinderopvangcentra in heel Europa. Deze visie benadrukt het belang van respect, openheid, luisteren en het creëren van een omgeving waarin kinderen op hun eigen manier en tempo kunnen leren. Kinderen worden gezien als competent en in staat om zelf te leiden in hun ontdekkingen, in plaats van alleen te worden begeleid.

In een praktijkvoorbeeld wordt beschreven hoe een medewerker ooit activiteiten plakte met kinderen, waarbij alle kinderen dezelfde instructies kregen. Later besefte ze dat het beter is om kinderen de ruimte te geven om op hun eigen manier te experimenteren, bijvoorbeeld door open vragen te stellen en hen uit te dagen. Dit benadrukt het belang van een kindgerichte aanpak, waarbij de leren en interesses van het kind centraal staan.

De 4 Pedagogische Basisdoelen

De 4 pedagogische basisdoelen vormen een kern van kwalitatieve kinderopvang en zijn opgesteld door professor Riksen-Walraven. Deze basisdoelen zijn een essentieel onderdeel van de inspectiecriteria van de GGD en worden daarom zorgvuldig besproken in elke kinderopvangorganisatie. De doelen zijn als volgt:

1. Emotionele veiligheid: Het creëren van een veilige en geborgen omgeving waarin kinderen zich emotioneel kunnen ontwikkelen.
2. Persoonlijke competentie: Het stimuleren van zelfredzaamheid en het ontwikkelen van vaardigheden die kinderen in staat stellen zelfstandig te functioneren.
3. Sociale competentie: Het bevorderen van sociale vaardigheden en samenwerking, waardoor kinderen positieve relaties kunnen opbouwen met anderen.
4. Normen en waarden: Het overbrengen van respectvolle normen en waarden, met als doel een positieve morele ontwikkeling van elk kind.

Deze basisdoelen zijn ontwikkeld om te zorgen voor een consistente en kwalitatief hoge aanpak van kinderopvang in Nederland. Ze richten zich op zowel het individuele kind als de groepsdynamiek en de sociale omgeving. Voor pedagogisch medewerkers is het belangrijk om deze doelen te integreren in hun dagelijkse praktijk, omdat ze bijdragen aan de alomvattende ontwikkeling van kinderen.

Beweging als Essentieel Pedagogisch Element

Beweging speelt een essentiële rol in de kinderopvang, niet alleen voor plezier, maar ook voor de fysieke, motorische en sociale ontwikkeling van kinderen. Als Bewegingscoach in de Kinderopvang is men verantwoordelijk voor het ontwikkelen en implementeren van beweegactiviteiten die aansluiten bij de leeftijden en behoeften van de kinderen. Deze activiteiten kunnen onder andere dans, yoga, sport en creatieve bewegingsactiviteiten omvatten.

De rol van een Bewegingscoach is om pedagogisch medewerkers te ondersteunen bij het integreren van beweging in het dagelijks werk met kinderen. Dit helpt bij het creëren van een omgeving waarin kinderen zich vrij kunnen bewegen en ontdekken. Daarnaast geeft beweging een bijdrage aan het verbeteren van concentratie, coördinatie en zelfvertrouwen, wat van belang is voor hun verdere ontwikkeling.

Voor ouders is het ook belangrijk om beweging als een onderdeel van de opvoeding te zien. Bewegingscoaches adviseren ouders over de manier waarop beweging thuis kan worden bevorderd, bijvoorbeeld door spelletjes die motorische vaardigheden stimuleren of door het creëren van een bewegingsvriendelijke leefomgeving.

De Rol van Pedagogisch Partnerschap

Een ander belangrijk thema in de kinderopvang is pedagogisch partnerschap, wat inhoudt dat pedagogisch professionals samenwerken met ouders. Dit partnerschap is geen eenvoudige taak, maar vraagt om vaardigheden, houding en het vermogen om eigen opvattingen los te laten. Het doel is om een gelijkwaardige en open relatie te creëren die een basis vormt voor betrokkenheid bij ouders en duurzame samenwerking.

Pedagogisch professionals moeten kinderen ondersteunen in hun eigen manier van leren, aangezien ieder kind een unieke leerstijl heeft. De Italiaanse pedagoog Malaguzzi uit Reggio Emilia stelde dat kinderen ‘100 talen’ spreken, waaronder muziek, dans, drama, taal en beweging. Dit benadrukt het belang van een aanpak die ruimte biedt voor creativiteit en persoonlijke uitdrukking.

De kwaliteit van kinderopvang hangt volgens experts ook af van hoe goed medewerkers in staat zijn om een partnerschap met ouders aan te gaan. Dit betekent dat er niet alleen contact is tijdens ouderavonden, maar dat de relatie op elk moment versterkt wordt. Pedagogisch professionals moeten bijvoorbeeld aandacht hebben voor de interesses van kinderen, samen met ouders de voortgang bespreken en strategieën ontwikkelen om kinderen te ondersteunen.

Pedagogische Kwaliteit en Werkdruk

De pedagogische kwaliteit in de kinderopvang hangt niet alleen af van de omgeving of de activiteiten, maar ook van de ervaring en het welbevinden van de pedagogisch professionals. Uit onderzoek blijkt dat medewerkers die werken in organisaties als Samenwerkende Kinderopvang lager scoren op ervaren werkbelasting en risico op burn-out dan medewerkers in andere instellingen. Dit is een positief signaal, aangezien het duidelijk maakt dat steun en ondersteuning binnen de organisatie effect hebben op de werkdruk van medewerkers.

Toch blijft er behoefte aan continue aandacht voor de pedagogische processen op elke groep. Hierdoor kunnen medewerkers beter voorbereid zijn op de uitdagingen van inclusieve kinderopvang. De leerstoel van Prof. Dr. Ruben Fukkink is opgemerkt als een waardevolle bron van wetenschappelijk onderzoek in de sector, waarin de focus ligt op het ondersteunen van kinderen met extra begeleidingsvragen.

Er is een dringend verzoek vanuit onderzoekers dat kinderopvangorganisaties zich inzetten voor meer wetenschappelijk onderzoek en leerstoelen, zodat de kennis en praktijk van de sector verder kan worden uitgebreid. Dit vraagt geld, medewerking van verschillende partners en tijd.

Samenwerking en Ondersteuning

Ondersteuning en samenwerking binnen de kinderopvang zijn cruciale factoren voor de duurzaamheid van de pedagogische kwaliteit. Bij Samenwerkende Kinderopvang is gebleken dat medewerkers minder onder druk voelen als ze voldoende steun krijgen van collega's, locatiemanagers en pedagogische coaches. Dit benadrukt het belang van een ondersteunende werkomgeving en continue professionalisering.

Simon Hay, expert in pedagogische kwaliteit, benadrukt in zijn werk dat kinderopvang een mini-samenleving is waarin kinderen leren omgaan met anderen. Hij heeft ook het zelf-evaluatieinstrument PiB ontwikkeld, waarmee kinderopvangteams kunnen beoordelen of ze aan de pedagogische doelen voldoen. Zijn missie is om de toegevoegde waarde van kinderopvang te laten zien, en om medewerkers te ondersteunen bij het behouden van kwaliteit in hun werk.

Hay ziet echter ook een groeiend probleem: als de huidige toestand zo doorgaat, dan is er een risico dat de kwaliteit van de kinderopvang zal dalen. Daarom benadrukt hij het belang van een gezonde balans tussen kwaliteit, werkdruk en ondersteuning van medewerkers.

De Toekomst van Pedagogische Kwaliteit

De toekomst van kinderopvang hangt volgens experts af van hoe goed de pedagogische kwaliteit wordt behouden en verder ontwikkeld. Hierbij is het belangrijk om wetenschappelijk onderzoek centraal te stellen, zoals is gedaan in Samenwerkende Kinderopvang. Onderzoek levert handvatten die medewerkers kunnen gebruiken om kinderen met extra begeleidingsvragen effectief te ondersteunen.

Een voorbeeld hiervan is het onderzoek van Fukkink en collega’s, dat aantoont dat pedagogisch professionals meer ondersteuning nodig hebben om te kunnen functioneren in een steeds complexere opvangsituatie. Dit betekent dat beleid en praktijk zich moeten richten op het creëren van een omgeving waarin medewerkers zich ondersteund en betrokken voelen.

Daarnaast is het belangrijk dat kinderopvangorganisaties zich inzetten voor continue professionalisering. Opleidingen, e-learning en coaching kunnen hierin een rol spelen. Kinderopvangtotaal biedt bijvoorbeeld een e-learning cursus over de 4 pedagogische basisdoelen aan, die medewerkers kunnen gebruiken om hun kennis op peil te houden.

Conclusie

Pedagogische kwaliteit in de kinderopvang is een essentieel onderdeel van de ontwikkeling van jonge kinderen. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat de relatie tussen kinderen en pedagogisch medewerkers, de manier waarop beweging en activiteiten worden aangeboden, en de mate van ondersteuning en samenwerking binnen de opvang allemaal van invloed zijn op de kwaliteit van de zorg.

De 4 pedagogische basisdoelen vormen een sterke fundament voor kwalitatieve kinderopvang en moeten zorgvuldig worden omgezet in praktijk. Bovendien is er een duidelijk verband tussen ervaren ondersteuning en het vermijden van stress en burn-out bij medewerkers. Dit wijst op de noodzaak van een ondersteunende werkomgeving en continue professionalisering.

Ten slotte blijkt dat samenwerking met ouders, aangevuld met pedagogische visies zoals die van Reggio Emilia en Piaget, een krachtige manier is om kinderen te ondersteunen in hun groei. Door het centraal stellen van het kind, het bevorderen van beweging en het opbouwen van relaties die vertrouwen en betrokkenheid bevorderen, kan de kinderopvang een waardevolle bijdrage leveren aan de ontwikkeling van kinderen.

Bronnen

1. Wetenschappelijk onderzoek rond kinderen met extra begeleidingsvraag
2. Toegenomen pedagogische kwaliteit in de kinderopvang
3. Lev Vygotsky
4. 35 jaar bouwen aan pedagogische kwaliteit
5. De pedagogische visie van Jean Piaget
6. Reggio Emilia in de praktijk
7. Goede band met pm’er helpt schoolstart
8. Op weg naar pedagogisch partnerschap
9. Het belang van de 4 pedagogische basisdoelen
10. Bewegingscoach in de kinderopvang
11. Pedagogisch vakblad KIDDO
12. Kinderopvang als springplank
13. Reserveer KIDDO 2025