De buitenschoolse opvang (BSO) speelt een steeds belangrijker rol in de opvoeding en ontwikkeling van jonge kinderen. Het is een plek waar kinderen tijd doorbrengen na schooltijd of tijdens vakantieperiodes, en waar ze sociale, emotionele en cognitieve vaardigheden kunnen ontwikkelen. De inhoud en kwaliteit van de BSO worden bepaald door beleid, praktijk en de omgeving waarin deze verloopt. In dit artikel wordt ingegaan op de huidige kennis en literatuur rondom de BSO, met name in relatie tot inclusiviteit, kwaliteit van de educatieve en emotionele zorg, en de rol van BSO in de brede kinderontwikkeling.
Inclusiviteit in de buitenschoolse opvang
Inclusiviteit is een kernthematisch voor de buitenschoolse opvang. Kinderen met een extra ondersteuningsbehoefte, zoals kinderen met een licht verstandelijke beperking of autisme, kunnen in een inclusieve omgeving positieve ervaringen opdoen. Inclusiviteit betekent dat ieder kind, ongeacht de achtergrond of ontwikkelingsstand, wordt geaccepteerd, gewaardeerd en ondersteund in de groep. Dit vereist zowel een inclusief beleid als praktijk. De huidige literatuur wijst echter uit dat er geen duidelijk beleid is om inclusie effectief in de BSO te realiseren.
In een masterthesis van Esther Zelders (2024) wordt een overzicht gegeven van beschikbare literatuur rondom inclusie in de buitenschoolse opvang. De studie toont aan dat er vanuit verschillende perspectieven wordt gekeken naar inclusie. Toch blijkt uit de bevindingen dat er nog onduidelijkheid is over hoe inclusie daadwerkelijk in de praktijk van BSO kan worden gerealiseerd. Dit onderstreept de noodzaak voor verdere onderzoek en praktijkgerichte aanpassingen.
Buitenschoolse opvang en kinderontwikkeling
De BSO heeft een duidelijke opdracht volgens de wet: het bieden van verantwoorde kinderopvang in een veilige en gezonde omgeving, het bevorderen van de persoonlijke en sociale competentie van kinderen, en het stimuleren van de socialisatie door overdracht van algemeen aanvaarde waarden en normen. Deze opdracht is gelijk aan die van dagopvang, wat aantoont dat de BSO niet alleen een plek is voor speelactiviteiten, maar ook een plek voor educatieve en sociaal-emotionele groei.
De kwaliteit van de BSO wordt vaak gemeten aan de zogenaamde emotionele proceskwaliteit en educatieve kwaliteit. De emotionele proceskwaliteit betreft de interacties tussen opzichters en kinderen, en of kinderen zich veilig en geborgen voelen. De educatieve kwaliteit betreft de mate waarin de BSO bijdraagt aan de ontwikkeling van kennis, vaardigheden en attitudes op verschillende domeinen, zoals motorische, cognitieve, sociale, creatieve en muzikale ontwikkeling.
Een onderzoek uit 2019 (Slot et al., 2019) toont aan dat de gemiddelde emotionele proceskwaliteit van BSO’s voldoende tot goed is. De educatieve kwaliteit is lager, maar nog steeds voldoende. Het onderzoek wijst echter ook op een grote variatie tussen verschillende BSO’s. In sommige gevallen is de educatieve kwaliteit behoorlijk hoog, terwijl in andere gevallen er nog ruimte is voor verbetering.
De rol van BSO in sociale vaardigheden
Een van de belangrijkste functies van de BSO is het stimuleren van de sociale vaardigheden van kinderen. Inclusief beleid en praktijk zijn hierbij essentieel, omdat kinderen met extra ondersteuningsbehoefte vaak moeite hebben met het aanleren van sociale competenties. Inclusie in de BSO biedt de mogelijkheid om kinderen met en zonder extra ondersteuningsbehoefte op een gelijke manier te begeleiden bij het opbouwen en onderhouden van relaties.
Inclusiviteit in de BSO vereist een omgeving waarin iedereen geaccepteerd wordt, waar grenzen duidelijk worden gesteld en waar kinderen leren om te gaan met diversiteit. Het belang van inclusie wordt verder benadrukt in de studie van Zelders (2024), waarin duidelijk wordt gemaakt dat kinderen met extra ondersteuningsbehoefte in een inclusieve omgeving betere sociale vaardigheden ontwikkelen en beter in staat zijn om vriendschappen aan te gaan en te onderhouden.
Kansen voor de buitenschoolse opvang
De BSO heeft veel kansen, maar deze worden vaak niet volledig benut. Het imago van de BSO is vaak beperkt tot een plek waar kinderen eten, drinken en spelen. Hoewel dit een realiteit is, is het beeld vaak te beperkt. De BSO kan veel meer zijn dan dat. In het manifest Veranker de unieke expertise van de kinderopvang (2019) wordt benadrukt dat de BSO een belangrijke rol speelt in de ontwikkeling van jonge kinderen en de brede talentontwikkeling van oudere kinderen.
In de vakantieperiode bijvoorbeeld, kan de BSO een rijk programma bieden met activiteiten die gericht zijn op creatieve, sportieve en sociale ontwikkeling. De studie van Slot et al. (2019) toont aan dat er veel variatie is in de activiteiten die BSO’s aanbieden. In sommige gevallen is er een aantrekkelijk programma met activiteiten gericht op creatieve vorming, wetenschap en technologie, terwijl in andere gevallen het aanbod beperkt blijft tot spelen in de tuin of op het speelplein.
Voorlezen en lezen in de BSO
Een andere manier om de educatieve kwaliteit van de BSO te verhogen is door het aanbieden van leesactiviteiten. Voorlezen en zelf lezen zijn niet alleen leerzaam, maar ook plezierig en kunnen bijdragen aan de taalontwikkeling van kinderen. In de brochure Lekker lezen in de buitenschoolse opvang (Lezen.nl, 2020) worden tips gegeven over het inrichten van een leeshoek, het kiezen van geschikte leesmaterialen en het organiseren van leesactiviteiten die passen bij de BSO.
Lezen in de BSO kan bijvoorbeeld worden verankerd in de vorm van leesuren waarbij kinderen zelf kiezen uit een reeks boeken of waarbij een verhalenhoek wordt aangeboden waar kinderen kunnen luisteren naar verhalen die worden voorgelezen. Dit kan bijdragen aan een leesgerichte sfeer in de BSO en kan stimuleren dat kinderen hun eigen leesvaardigheden ontwikkelen.
Kwaliteit van de BSO: educatieve versus emotionele proceskwaliteit
Een belangrijk verschil tussen educatieve en emotionele proceskwaliteit is dat de laatste vaak hoger scoort dan de eerste. In het onderzoek van Slot et al. (2019) blijkt dat de educatieve kwaliteit duidelijk lager is dan de emotionele proceskwaliteit. Dit duidt op een mogelijk tekort aan educatieve activiteiten of een te beperkte focus op het stimuleren van de cognitieve en creatieve ontwikkeling van kinderen.
De educatieve kwaliteit kan worden verhoogd door meer aandacht te besteden aan activiteiten die gericht zijn op het ontwikkelen van vaardigheden zoals rekenen, wetenschap, technologie, en burgerschapsvorming. Het onderzoek wijst uit dat op deze terreinen het aanbod in veel gevallen beperkt is. Dit suggereert dat er ruimte is voor verbetering in de educatieve inhoud van de BSO.
Het imago van de buitenschoolse opvang
Het imago van de BSO speelt een belangrijke rol in de waardering en het gebruik ervan. Binnen de kinderopvangsector wordt de BSO gezien als een belangrijke plek voor de ontwikkeling van kinderen, maar het beeld dat buitenstaanders van de BSO hebben is vaak beperkt. Vaak zien mensen de BSO als een plek waar kinderen eten, drinken en spelen, zonder bewust te beseffen dat de BSO ook een educatieve functie vervult.
Dit verschil in perceptie leidt tot verwachtingen die soms in tegenspraak staan met de werkelijkheid. De studie van Slot et al. (2019) benadrukt dat er veel variatie is tussen BSO’s. In sommige gevallen is de kwaliteit van de BSO behoorlijk hoog, terwijl in andere gevallen het aanbod beperkt is. Dit wijst op de noodzaak voor uniformere standaarden en richtlijnen die de kwaliteit van de BSO kunnen verhogen.
Conclusie
De buitenschoolse opvang speelt een belangrijke rol in de opvoeding en ontwikkeling van kinderen. Het is niet alleen een plek waar kinderen tijd doorbrengen na schooltijd of in de vakantie, maar ook een plek waar ze emotioneel, sociaal en cognitief kunnen groeien. Inclusiviteit, kwaliteit en educatieve inhoud zijn kernaspecten van de BSO.
De literatuur wijst uit dat er nog ruimte is voor verbetering, zowel in de educatieve kwaliteit als in de praktijk van inclusie. Het aanbod van leesactiviteiten, het stimuleren van creatieve en muzikale ontwikkeling, en het aanbieden van een breed educatief programma zijn manieren waarop de BSO haar functie als educatieve instelling kan versterken.
De kwaliteit van de BSO is voorlopig voldoende, maar er zijn duidelijke kansen voor verbetering. Het is essentieel dat beleid, praktijk en cultuur binnen de BSO worden afgestemd op de wensen en behoeften van kinderen, zodat de BSO haar volledige potentie kan benutten.