Groepsdynamiek in de Klas: Een Overzicht van Fasen en Begeleiding

De ontwikkeling van een klasgroep is een proces dat door verschillende fasen verloopt. Het begrijpen van deze fasen is essentieel voor leerkrachten om een positieve leeromgeving te creëren en gedragsproblemen te voorkomen. Dit artikel beschrijft de verschillende fasen van groepsvorming, gebaseerd op inzichten uit onderzoek naar groepsdynamiek, en geeft aan hoe leerkrachten dit proces kunnen begeleiden.

Oriëntatie en Kennismaking

De eerste fase, vaak aangeduid als de oriëntatiefase of kennismakingsfase, is een periode van voorzichtigheid en aftasten. Leerlingen maken kennis met elkaar en met de leerkracht. Ze proberen een inschatting te maken van de groepssamenstelling en de verwachtingen. In deze fase is de aandacht sterk gericht op de leerkracht en de informatie die deze verstrekt. Vragen worden spaarzaam gesteld, omdat leerlingen nog niet het achterste van hun tong laten zien. Deze fase duurt doorgaans één tot twee weken bij nieuwe groepen, maar kan korter zijn als de leerlingen elkaar al kennen. Het is een periode waarin veiligheid en structuur centraal staan. Leerlingen proberen te bepalen wie ze zijn in relatie tot de anderen en wat er van hen verwacht wordt.

Strijd om de Macht en Positionering

Na de oriëntatiefase volgt de fase van strijd om de macht, ook wel de positioneringsfase genoemd. In deze fase worden de (on)geschreven regels van de groep bepaald en wie hier invloed op mag uitoefenen. Leerlingen stellen kritische vragen, maken kanttekeningen en gaan met elkaar en met de leerkracht in discussie. Het is een periode van onrust en botsingen, waarin de hiërarchie in de groep wordt vastgesteld. Wie zijn de “veelpraters” en naar wie wordt er geluisterd? Deze fase eindigt wanneer de rollen in de groep verdeeld zijn. Het is belangrijk dat de leerkracht deze fase niet onderdrukt, maar juist ruimte geeft voor discussie en het uiten van meningen, terwijl tegelijkertijd de grenzen van acceptabel gedrag worden bewaakt.

Samenwerking en Normering

De derde fase, de samenwerkingsfase of normeringsfase, wordt vaak als de ideale fase beschouwd. Er heerst relatieve rust en de onzekerheid van de eerste twee fasen is achter de rug. Leerlingen gaan aan het werk en er wordt samengewerkt. In deze fase worden de normen en waarden van de groep vastgesteld. Leerlingen krijgen een eigen taak in de samenwerking en de rollen zijn verdeeld. Bij een positieve ontwikkeling zijn er goede afspraken te maken en heerst er een veilig klimaat. Het is belangrijk dat de leerkracht in deze fase de samenwerking stimuleert en de leerlingen ondersteunt bij het vinden van oplossingen voor eventuele conflicten.

Uitvoering en Presteren

In de vierde fase, de uitvoeringsfase of presteringsfase, kan de groep effectief samenwerken en doelen bereiken. De rollen zijn duidelijk verdeeld, de normen zijn vastgesteld en er is een gezamenlijk doel. Bij een positieve groep werken de leerlingen graag samen en worden conflicten snel opgelost. De focus ligt op het uitvoeren van taken en het behalen van resultaten. De leerkracht kan in deze fase een faciliterende rol aannemen en de leerlingen ondersteunen bij het overwinnen van eventuele obstakels.

Evaluatie en Afscheid

De laatste fase, de evalueratiefase of afscheidsfase, komt aan het einde van een periode of schooljaar. Langzaamaan wordt duidelijk wat er in de toekomst gaat gebeuren, wat invloed kan hebben op de groepsdynamiek. Een naderend afscheid kan ook een rol spelen. In deze fase is het belangrijk om met de leerlingen terug te kijken op de afgelopen periode en de successen en uitdagingen te evalueren. Dit kan bijdragen aan een positieve afsluiting en een goede voorbereiding op de toekomst.

Het Lineaire Karakter van het Groepsproces

Het groepsproces wordt vaak beschreven als lineair, waarbij de fasen elkaar opvolgen. Echter, het is belangrijk te erkennen dat dit niet altijd strikt het geval is. Soms kan een groep terugvallen in een eerdere fase, bijvoorbeeld wanneer er nieuwe leerlingen bijkomen of wanneer er veranderingen in de omgeving plaatsvinden. Bij langlopende groepen kan het proces zich herhalen, waarbij opnieuw een strijd om de macht ontstaat. De leerkracht moet alert zijn op deze dynamiek en in staat zijn om in te grijpen wanneer dat nodig is.

Begeleiding van het Groepsproces door de Leerkracht

De leerkracht speelt een cruciale rol bij de begeleiding van het groepsproces. Door te anticiperen op het verloop van de fasen, kan de leerkracht het proces ombuigen ten gunste van een goed groepsklimaat. Een goede groep voorkomt veel gedragsproblemen en creëert een positieve leeromgeving.

Enkele concrete tips voor de leerkracht:

• Wees een goed voorbeeld: Laat zelf het goede voorbeeldgedrag zien, toon respect en neem de leerlingen zoals ze zijn.
• Begin vroeg met normering: Zorg in de beginfase van het groepsproces al voor positieve normen door te praten over wat “goed” is in de klas en dat goede gedrag voor te doen.
• Investeer tijd in het groepsproces: Trek voor de beginfase de eerste twee weken van het schooljaar uit. Het werk komt in deze periode op de tweede plaats. Eerst het groepsproces de goede kant op sturen.
• Stimuleer samenwerking: Werk veel aan groepsopdrachten in wisselende groepjes en stel de groepjes zelf samen om groepjes binnen de groep te voorkomen.
• Maak samen groepsregels: Maak samen met de klas de groepsregels en hang deze zichtbaar op. Laat iedereen, inclusief de leerkracht, de regels ondertekenen.
• Faciliteer conflictoplossing: Laat merken dat conflicten bij het leven horen, maar dat de manier van oplossen wel belangrijk is. Conflicten worden samen uitgepraat.

Het Belang van een Positief Groepsklimaat

Een positief groepsklimaat is essentieel voor het welzijn en de prestaties van de leerlingen. In een goed werkende groep met een fijne sfeer is er minder kans op probleemgedrag. Door rekening te houden met de fasen van groepsvorming en de groep hierin te begeleiden, creëert de leerkracht de beste voorwaarden voor een succesvol en prettig schooljaar. Een goede begeleiding van de groep is essentieel, vooral aan het begin van het schooljaar, om pestgedrag te voorkomen.

Conclusie

De fasen van groepsvorming – oriëntatie, strijd, samenwerking, uitvoering en evaluatie – vormen een dynamisch proces dat essentieel is voor een positieve leeromgeving. Door deze fasen te begrijpen en actief te begeleiden, kan de leerkracht een klimaat creëren waarin leerlingen zich veilig voelen, effectief kunnen samenwerken en optimaal kunnen presteren. Het is een investering die zich in de rest van het schooljaar terugbetaalt.

Bronnen

1. Deltatrainingen
2. Wij-leren
3. Mentortijdbrugklas
4. Groepsvorming.nl