Als opvoeden niet vanzelf gaat: een overzicht van opvoedingsstrategieën en hulpverlening
juli 5, 2025
Dwangmatig gedrag en rituelen komen vaak voor bij kinderen, en zijn in veel gevallen een normaal onderdeel van de ontwikkeling. Echter, wanneer dit gedrag toeneemt, belemmerend wordt, of gepaard gaat met angst, kan er sprake zijn van een dwangstoornis (OCD). Dit artikel biedt een overzicht van dwangmatig gedrag bij kinderen, de mogelijke oorzaken, en wat ouders en verzorgers kunnen doen om hun kind te ondersteunen. De informatie is gebaseerd op beschikbare gegevens over de prevalentie, kenmerken en behandeling van dwangstoornissen bij jonge kinderen.
Wat zijn rituelen en dwangmatig gedrag?
Alle kinderen vertonen rituelen en soms dwangmatig gedrag. Een vast bedritueel of een specifieke volgorde bij het opstaan geven kinderen houvast en een gevoel van veiligheid. Kleuters en jonge schoolkinderen kunnen bijvoorbeeld alleen op de witte strepen van een zebrapad lopen of herhaaldelijk iets tellen. Dit gedrag is meestal onschuldig en heeft te maken met het creëren van controle in een wereld die steeds complexer wordt. Zolang dit gedrag het kind niet belemmert in zijn ontwikkeling, is er doorgaans geen reden tot zorg.
Dwanghandelingen zijn overdreven, onnodige, herhaalde handelingen die een kind uitvoert om angst te verminderen of een gevreesde situatie te voorkomen. Voorbeelden hiervan zijn overmatig handen wassen, constant controleren of deuren op slot zijn, of het steeds opnieuw ordenen van objecten. Een kind met een dwangstoornis is zich vaak bewust dat deze handelingen irrationeel zijn, maar voelt zich niet in staat om ermee te stoppen. Dit kan leiden tot schaamte en frustratie.
Prevalentie van dwangstoornissen bij kinderen
Uit epidemiologisch onderzoek blijkt dat de prevalentie van dwangstoornissen varieert. Sommige studies rapporteren een prevalentie tussen de 1% en 2% (Geller et al, 2012). Echter, onderzoek onder vijf- tot achtjarigen toont lagere percentages aan, tussen de 0.1% en 0.2% (Rijleersdam et al., 2015). Dwangstoornissen komen minder vaak voor bij jongere kinderen dan bij oudere kinderen. In de kinderleeftijd komt een dwangstoornis iets vaker voor bij jongens dan bij meisjes, maar dit verschil verdwijnt vanaf de adolescentie (Walitza et al., 2011). Er zijn beperkte onderzoeksgegevens over de prevalentie van OCD bij kinderen met een migratieachtergrond in Nederland (Fontanelle et al., 2006). Eén onderzoek suggereert dat kinderen met een migratieachtergrond iets hoger scoren op OCD-symptomen, wat mogelijk verklaard kan worden door sociaaleconomische status en afwijzing door leeftijdsgenoten (Kösters et al., 2022).
Oorzaken en factoren die een rol spelen
De oorzaak van een dwangstoornis is onbekend. Er wordt aangenomen dat een complex samenspel van erfelijke invloeden, persoonlijke eigenschappen en omgevingsfactoren een rol speelt. Erfelijkheid speelt een rol, maar verklaart niet alles. Kinderen met een groot verantwoordelijkheidsgevoel, een behoefte aan controle, of een algemene gevoeligheid voor angst, kunnen een grotere kans hebben op het ontwikkelen van een dwangstoornis.
Stressvolle omstandigheden, zoals een nieuwe baan voor ouders, het krijgen van een kind, de overgang naar de middelbare school, of het verlies van een dierbare, kunnen ook een rol spelen. Lichamelijke en hormonale veranderingen tijdens de puberteit kunnen eveneens bijdragen aan het ontstaan van dwangklachten. Informatie over gevaren, bijvoorbeeld via media, kan bij sommige kinderen een trigger zijn voor dwangmatig gedrag.
Hoe uit een dwangstoornis zich bij kinderen?
Een dwangstoornis kan zich op verschillende manieren uiten bij kinderen. Sommige kinderen voeren dwangrituelen uit omdat ze het gevoel hebben dat ‘het moet’, zonder dat er een duidelijke angst aan ten grondslag ligt. Dit wordt soms aangeduid als ‘Just Right’ of ‘Not Just Right’ (NJR) fenomenen (Coles et al., 2005; Coles & Ravid, 2016). Deze kinderen ervaren een onrustig, naar of leeg gevoel, of een kriebel, en voeren handelingen uit om dit gevoel te verminderen.
Dwanghandelingen kunnen zichtbaar zijn, zoals handen wassen of welterusten zeggen, maar ook minder zichtbaar, zoals mentaal tellen. Voorbeelden van dwanghandelingen zijn uitgebreide rituelen rondom douchen, eten, of het controleren van stekkers of sociale media. Vermijdingsgedrag is ook een veelvoorkomend symptoom, waarbij het kind situaties of objecten vermijdt die angst oproepen.
Diagnose stellen
Het stellen van een diagnose dwangstoornis bij kinderen kan lastiger zijn dan bij volwassenen. Gedrag dat als vreemd wordt beschouwd, wordt soms als normaal gezien. Bovendien kan een kind moeite hebben met het verwoorden van zijn angst, en dit omschrijven als een ‘stemmetje in het hoofd’. Het is belangrijk om te observeren of de ontwikkeling van het kind verloopt zoals bij andere kinderen, en of het goed functioneert op school.
Behandeling van dwangstoornissen bij kinderen
Een dwangstoornis is bij kinderen over het algemeen goed te behandelen. Het is belangrijk om tijdig hulp te zoeken, omdat het kind er anders niet zelf overheen zal groeien en de behandeling later moeilijker kan worden. De behandeling bestaat meestal uit cognitieve gedragstherapie, angstbeheersing, en soms medicijnen.
Cognitieve gedragstherapie bij kinderen verloopt anders dan bij volwassenen. De nadruk ligt minder op gesprekken en meer op speltherapie, rollenspellen, tekeningen maken en verhalen vertellen. Medicijnen kunnen worden voorgeschreven vanaf de leeftijd van vier jaar, in een lagere dosering dan bij volwassenen. Ouders spelen een belangrijke rol in de behandeling door hun kind te ondersteunen en een goed voorbeeld te geven in het omgaan met angst.
De rol van ouders
Ouders kunnen hun kind helpen door met hem te praten, goed te luisteren, en het kind serieus te nemen. Regelmatig contact met de leerkracht op school kan ook waardevolle informatie opleveren. Het is belangrijk om het dwangmatige gedrag niet te verbieden of te bekritiseren, maar om het kind liefde en positieve aandacht te geven. Ouders moeten leren hoe ze het best kunnen omgaan met de dwang van hun kind, en het kind stimuleren in positief gedrag.
Het is belangrijk te onthouden dat een dwangstoornis een serieuze aandoening is die professionele hulp vereist. Als het dwangmatige gedrag toeneemt, het kind of het gezin eronder lijdt, of het gedrag steeds meer tijd in beslag neemt, is het raadzaam om contact op te nemen met de huisarts.
Conclusie
Dwangmatig gedrag komt vaak voor bij kinderen, maar wanneer dit gedrag belemmerend wordt en gepaard gaat met angst, kan er sprake zijn van een dwangstoornis. De oorzaak van een dwangstoornis is complex en waarschijnlijk een combinatie van erfelijke, persoonlijke en omgevingsfactoren. Vroege herkenning en behandeling zijn essentieel om de impact van de stoornis te minimaliseren en het kind te helpen een normaal leven te leiden. Ouders spelen een cruciale rol in het ondersteunen van hun kind en het zoeken naar professionele hulp.
Vorige week een nieuwe gevel bij de BSO gekregen. Nieuwe kozijnen, nieuw glas en deur.
