Ongestructureerd spelen in de kinderopvang: Belang voor de ontwikkeling van jonge kinderen

In de huidige maatschappij wordt ongestructureerd spelen steeds minder centraal gesteld in de opvoeding en onderwijspraktijk van jonge kinderen. Toch blijkt uit meerdere studies dat ongestructureerd spelen – ofwel vrij spel, zonder directe supervisie of vooraf bepaalde regels – een essentiële rol speelt in de ontwikkeling van kinderen. In dit artikel bespreken we de invloed van ongestructureerd spelen op de fysieke, emotionele, sociale en cognitieve groei van kinderen, de rol van de kinderopvang hierin, en wat educatieve professionals en ouders kunnen doen om dit type spelen te bevorderen.

Ongestructureerd spelen: Wat is het en waarom is het belangrijk?

Ongestructureerd spelen is een vorm van spel dat vrijblijvend is, waarbij kinderen zelf bepalen wat ze doen, hoe ze het doen, en met wie. Dit kan bestaan uit rollenspel, bouwen met blokken, ongestructureerde bewegingsactiviteiten of zelfs ravotten op de speelplaats. Onderscheidend hierbij is dat er geen vaste regels of doelen zijn, en dat het spel wordt geleid door de eigen nieuwsgierigheid en creativiteit van de kinderen.

Onderzoek toont dat ongestructureerd spelen cruciaal is voor de ontwikkeling van emotionele veerkracht, sociale competentie en creativiteit (Vanderschuren, Achterberg & Trezza, 2016; Kidd & Hayden, 2015). Het helpt kinderen om problemen op te lossen, te leren met anderen omgaan en zich aan te passen aan nieuwe situaties. In tegenstelling tot gestructureerde activiteiten, waarbij kinderen vaak passief worden geleid door instructies van volwassenen, ontwikkelen ze tijdens ongestructureerd spelen zelf autonomie, initiatief en flexibiliteit in denken en handelen (Russ, 2003; Palagi, 2018).

De huidige toestand van ongestructureerd spelen

De afgelopen decennia is er een duidelijke afname van ongestructureerd spelen bij kinderen. Volgens onderzoek van Save the Children (2023) speelden 75% van de kinderen in de babyboomgeneratie regelmatig buiten, terwijl dit percentage tegenwoordig is gedaald tot slechts 25%. Dit verlies aan ongestructureerd spelen wordt vaak toegeschreven aan factoren zoals overbezorgdheid van ouders, toegenomen schooluren en huiswerk, en de invloed van digitale media. Kinderen doorbrengen gemiddeld vijf uur per dag achter een scherm (AACAP, 2024), uren die vroeger doorgaans besteed werden aan vrij spel met leeftijdsgenoten.

Deze verandering heeft, volgens experts, mogelijk gevolgen voor de mentale gezondheid van kinderen en adolescenten. Een recent onderzoek suggereert dat de huidige mentale gezondheidscrisis bij jongeren gedeeltelijk kan worden toegeschreven aan het verlies van ongestructureerd spelen (Gray et al., 2023). Ongestructureerd spelen biedt immers een natuurlijke omgeving waarin kinderen stress afzetten, hun emoties verwerken en sociale interacties opbouwen. Zonder deze vrijheid in spelen ontbreken deze leermogelijkheden, wat kan leiden tot een toename van angst, depressie en andere mentale gezondheidsproblemen.

Rol van de kinderopvang in het bevorderen van ongestructureerd spelen

De kinderopvang speelt een belangrijke rol in het stimuleren van ongestructureerd spelen. Aangezien kinderen hier vaak meer dan de helft van hun dag doorbrengen, is het cruciaal dat de instellingen een omgeving bieden waarin kinderen vrij kunnen spelen, experimenteren en bewegen. Daarnaast biedt de kinderopvang een veilige ruimte waarin kinderen kunnen groeien en zich kunnen ontwikkelen zonder onnodige beperkingen van hun ouders.

Een belangrijk aspect van ongestructureerd spelen in de kinderopvang is de combinatie van creativiteit en veiligheid. Onderzoek wijst erop dat kinderen zich van nature aantrekken tot uitdagingen en risico’s, maar dat dit binnen veilige grenzen moet gebeuren (Van Rooijen, 2024). Het gebruik van losse materialen, zoals oude autobanden, kratjes of touwen, kan bijvoorbeeld het risicovolle en creatieve spelen stimuleren (Van Rooijen, 2024). Deze materialen zijn flexibel in gebruik en geven kinderen de kans om zelf activiteiten te bedenken, zoals klimstructuren bouwen of doolhoven aanleggen.

Buitenspelen is een van de meest effectieve manieren om ongestructureerd spelen te stimuleren. Het is daarom van belang dat kinderopvangcentra voldoende en passend buitenspeltoestel beschikken. Voor jonge kinderen (0-3 jaar) zijn zachte speeltoestellen, zandbakken en watertafels ideaal, terwijl kleuters (3-6 jaar) uitdagende activiteiten zoals klimrekken en schommelen waarderen. Schoolkinderen (6-12 jaar) profiteren juist van sport- en speltoestellen zoals een voetbalveldje of basketbalmand. Door de speelruimte per leeftijdsgroep in te richten, kan het ongestructureerd spelen worden gestimuleerd zonder dat kinderen worden belemmerd door ongeschikte activiteiten of toestellen (Arté Viva, 2024).

Een risicoanalyse en veiligheidsplan zijn essentieel voor het organiseren van buitenspelen in de kinderopvang. Deze documenten helpen om mogelijke gevaren te identificeren en passende maatregelen te nemen. Buitenruimtes moeten bijvoorbeeld voldoen aan veiligheidsnormen: toestellen mogen geen scherpe hoeken hebben, moeten stevig zijn en gemaakt zijn van veilige materialen. Daarnaast is een goede ondergrond, zoals rubberen tegels of zand, van belang om verwondingen bij vallen te beperken (Arté Viva, 2024).

In de kinderopvang is ook aandacht voor het toezicht en het geven van ruimte voor kinderen belangrijk. Kinderen die risicovol spelen, zoals met losse materialen, leren zichzelf verantwoordelijk te nemen, hun grenzen te testen en hulp te vragen wanneer nodig (Van Rooijen, 2024). Pedagogisch medewerkers kunnen een belangrijke rol spelen door kinderen ruimte te geven, hun acties te observeren en passend te begeleiden. Dit betekent dat ze vertrouwen moeten tonen in de autonomie van kinderen en voldoende afstand moeten bewaren, zolang het spelen binnen veilige parameters blijft.

Het verband tussen ongestructureerd spelen en veerkracht

Een van de belangrijkste voordelen van ongestructureerd spelen is dat het bijdraagt aan het opbouwen van veerkracht. Veerkracht verwijst naar de vermogen van een kind om zich aan te passen aan stressvolle situaties, om obstakels te overwinnen en om leren uit ongunstige ervaringen. Tijdens ongestructureerd spelen leren kinderen namelijk om met onverwachte situaties om te gaan, zoals wanneer ze in een spel een rol moeten verliezen, of wanneer een activiteit misloopt. Ze leren hoe ze frustraties kunnen verwerken, hoe ze samenwerken en hoe ze risico’s kunnen inschatten en beheren.

Een studie van Cordoni et al. (2016) toont aan dat ongestructureerd spelen regelmatig leidt tot ruzies, vooral bij kinderen van drie jaar, die nog in de ontwikkelingsfase zitten van sociale zelfbeheersing. Deze ruzies zijn echter een natuurlijk onderdeel van het spelen en leren kinderen belangrijke sociale vaardigheden, zoals empathie, communicatie en conflictoplossing. Het is dus belangrijk dat professionals in de kinderopvang niet direct tussenbeiden bij ruzies, maar eerst observeren of kinderen zelf het conflict kunnen oplossen. Pas wanneer er sprake is van fysieke dreiging of langdurige spanning, is tussenkomst nodig (Vanderschuren et al., 2016).

Veiligheid en structuur in de kinderopvang

Hoewel ongestructureerd spelen vrijblijvend is, is het niet geheel ongestructureerd. Structuur en grenzen zijn nodig om kinderen houvast te geven en hen veilig te laten spelen. De zes interactievaardigheden in de kinderopvang (Marjolein, 2024) benadrukken de rol van basale vaardigheden zoals sensitieve responsiviteit, respect voor autonomie en het stellen van structuren en grenzen. Deze vaardigheden zijn essentieel om kinderen een voorspelbare en veilige omgeving te bieden waarin ze zich kunnen ontwikkelen.

Structuur helpt kinderen om te begrijpen wat er van hen verwacht wordt, zodat ze zich kunnen concentreren op het spelen en leren. Door duidelijke regels te stellen en consistente routines te volgen, voelen kinderen zich beter op hun gemak en leren ze hoe ze zich gedragen in verschillende situaties. Dit draagt bij aan de sociaal-emotionele groei en aan het opbouwen van een sterke persoonlijkheid (Marjolein, 2024).

Sensorisch en sensomotorisch spelen: Een basisvorm van ongestructureerd spelen

Sensorisch en sensomotorisch spelen zijn een vorm van ongestructureerd spelen waarbij kinderen hun zintuigen gebruiken om de wereld te verkennen. Dit soort spelen speelt zich meestal af met materialen als zand, water, klei, stoffen en losse materialen uit de kringloop. Deze activiteiten stimuleren niet alleen de motoriek, maar ook het cognitieve en emotionele ontwikkelingsproces.

Joop Hellendoorn, een bekende pedagoog, stelde dat in de kinderopvang en op school te weinig aandacht wordt besteed aan sensorisch spelen (Van de Aalsvoort, red, 2017). Toch is dit type spelen fundamenteel voor de vroege ontwikkeling. Door te experimenteren met materialen, leren kinderen hoe ze hun omgeving interpreteren en hoe ze hun lichaam gebruiken om dingen te doen. Bijvoorbeeld: een kind dat een berg van zand probeert te bouwen, leert over structuur, balans en samenwerking. Dit alles gebeurt op een speelse en ongestructureerde manier, wat zorgt voor een natuurlijke leeromgeving.

Avontuurlijk leren en risicovol spelen

Avontuurlijk leren is een uitbreiding van ongestructureerd spelen, waarbij kinderen worden uitgedaagd om grenzen te verleggen in een veilige omgeving. Onderzoek wijst uit dat kinderen tijdens avontuurlijk leren vaardigheden ontwikkelen zoals probleemoplossend vermogen, zelfvertrouwen en doorzettingsvermogen. Ze leren hoe ze risico’s kunnen nemen en hoe ze deze op een verstandige manier kunnen beheren (Van Rooijen, 2024).

Risicovol spelen, zoals klimmen op hoge toestellen of bouwen met losse materialen, wordt vaak als gevaarlijk gezien door ouders en professionals. Echter, onderzoek toont aan dat kinderen hier veel winst mee hebben. Wanneer kinderen hun eigen risico’s inschatten, leren ze over hun lichaam, hun capaciteiten en hun omgeving. Ze bouwen ook emotionele veerkracht op, omdat ze leren met angst om te gaan en hoe ze veiligheid zelf kunnen creëren (Van Rooijen, 2024).

Ouders en het ondersteunen van ongestructureerd spelen

Ouders kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan het bevorderen van ongestructureerd spelen. Hoewel de kinderopvang een cruciale rol speelt, is het ook belangrijk dat kinderen thuis voldoende ruimte krijgen om vrijblijvend te spelen. De volgende tips kunnen ouders helpen om ongestructureerd spelen te ondersteunen:

• Bied kinderen de kans op vrije tijd zonder directe instructies of doelen. Ongestructureerde tijd stimuleert creativiteit en autonomie.
• Moedig ontdekking aan. Laat kinderen nieuwe activiteiten proberen, zoals buiten spelen, koken of bouwen. Hiermee leren ze nieuwe vaardigheden en ontwikkelen ze hun nieuwsgierigheid.
• Speel en leer samen. Actieve betrokkenheid van ouders bij het spelen van kinderen versterkt de ouder-kindrelatie en helpt bij het leren van nieuwe vaardigheden.
• Accepteer vuilheid. Sensorisch spelen leidt vaak tot vuil, maar dit is een natuurlijk onderdeel van het ontdekken van de wereld. Laat kinderen de ruimte om vies te worden en stimuleer hun zintuiglijke ervaringen.

Bij kouder of ongunstig weer is het belangrijk om kinderen in warme kleding te steken en te zorgen voor een veilige buitenspeelruimte. Wanneer de temperatuur onder nul daalt of er regen valt, is extra toezicht nodig om te voorkomen dat kinderen onderkoeld raken of andere koudegerelateerde problemen ervaren. Kinderen kunnen ook worden gebracht naar binnen wanneer het weer slechter wordt of wanneer ze zich ongemakkelijk voelen (Arté Viva, 2024).

De impact van gestructureerd versus ongestructureerd spelen

In de huidige opvoedingscultuur lijkt er een neiging te zijn om het spelen van kinderen te reguleren, bijvoorbeeld door het introduceren van gestructureerde activiteiten of door digitale media te prioriteren. Ongestructureerd spelen wordt soms gezien als minder nuttig of zelfs als een verspilling van tijd. Toch blijkt uit onderzoek dat kinderen die vaker ongestructureerd spelen beter presteren op het gebied van sociale vaardigheden, creativiteit en emotionele stabiliteit.

In de schoolomgeving leren kinderen vaak binnen bepaalde hokjes te denken, terwijl ongestructureerd spelen juist helpt bij het ontwikkelen van flexibel denken (Kidd & Hayden, 2015; Russ, 2003). Door te experimenteren met verschillende materialen en activiteiten, leren kinderen nieuwe manieren om problemen op te lossen. Ze ontwikkelen een breder perspectief en leren hoe ze zich kunnen aanpassen aan onverwachte situaties, wat essentieel is voor hun verdere groei in school en het later leven.

Uitdagingen en knelpunten in de praktijk

Hoewel de voordelen van ongestructureerd spelen duidelijk zijn, zijn er ook uitdagingen in de praktijk. Een van de grootste is het gebrek aan tijd en ruimte voor ongestructureerd spelen. Veel kinderopvangcentra zijn gericht op het aanvullen van educatieve doelen en het volgen van regels, waardoor er minder ruimte is voor vrij spel (Toezine, 2024). Bovendien kan de overbezorgdheid van ouders of medewerkers leiden tot te veel beperkingen van het spelen, waardoor kinderen niet volledig kunnen profiteren van de voordelen van ongestructureerd spelen.

Een ander knelpunt is het feit dat niet alle professionals in de kinderopvang hetzelfde denken over het belang van risicovol spelen. Sommige pedagogisch medewerkers zijn voorstander van het bieden van uitdagende speelmaterialen, terwijl anderen liever voorzichtig zijn en het spelen meer reguleren. Dit kan leiden tot spanningen binnen een team, waarbij enkele medewerkers een belemmering vormen voor het stimuleren van ongestructureerd spelen (Van Rooijen, 2024).

De rol van pedagogisch medewerkers in ongestructureerd spelen

Pedagogisch medewerkers in de kinderopvang zijn de sleutelfiguren die het ongestructureerd spelen kunnen bevorderen. Hun rol is om kinderen te observeren, passend te begeleiden en ruimte te geven voor creativiteit en autonomie. De zes interactievaardigheden in de kinderopvang benadrukken hoe belangrijk het is dat professionals actief luisteren naar kinderen, hun gevoelens en interesses respecteren, en structuren en grenzen stellen (Marjolein, 2024).

Een van de belangrijkste vaardigheden is de sensitieve responsiviteit, wat inhoudt dat professionals snappen wat kinderen nodig hebben en passend reageren. Dit is essentieel tijdens ongestructureerd spelen, waarin kinderen vaak spontaan en onvoorspelbaar handelen. Door te luisteren en te observeren, kunnen professionals de juiste ondersteuning bieden zonder het spel te beïnvloeden.

Praktische toepassing in de kinderopvang

Om ongestructureerd spelen effectief in de kinderopvang te stimuleren, zijn er verschillende praktische stappen die instellingen en medewerkers kunnen nemen:

1. Losse materialen aanbieden: Losse materialen zoals touwen, emmers, kratten en losse stenen bieden kinderen de mogelijkheid om creatief en risicovol te spelen. Deze materialen zijn flexibel in gebruik en kunnen worden ingezet om spontane spelideeën te ondersteunen.
2. Veilige buitenspeelomgeving creëren: Buitenspelen is een van de meest natuurlijke vormen van ongestructureerd spelen. Door de buitenruimte passend in te richten per leeftijdsgroep, kunnen kinderen zich uitlaten op toestellen die aansluiten bij hun motorische en sociale ontwikkeling.
3. Risicovol spelen in het pedagogisch beleid opnemen: Wanneer risicovol spelen een onderdeel is van het beleid, voelen professionals zich vrijer om kinderen hun gang te laten gaan. Dit betekent dat het risicovolle spel een bewust en ondersteund onderdeel wordt van het leer- en speelproces.
4. Creatieve spelideeën stimuleren: Laat kinderen zelf activiteiten bedenken en voer deze uit binnen veilige grenzen. Dit helpt bij het opbouwen van zelfredzaamheid en het vertrouwen in hun eigen ideeën.
5. Toezicht en afstand combineren: Het is belangrijk om toezicht te houden, maar ook om voldoende afstand te bewaren. Kinderen leren het best wanneer ze de kans krijgen om zelf beslissingen te nemen en hun eigen grenzen te verleggen.

De toekomst van ongestructureerd spelen in de kinderopvang

De toekomst van ongestructureerd spelen in de kinderopvang hangt af van het vermogen van professionals om ruimte te geven voor spontane activiteiten en creativiteit. Onderzoek wijst uit dat kinderen die ongestructureerd spelen, beter zijn in het aanpassen aan nieuwe situaties, in het samenwerken en in het opbouwen van zelfvertrouwen (Van Rooijen, 2024). Dit betekent dat ongestructureerd spelen niet alleen een speelse activiteit is, maar ook een fundamentele onderwijsstrategie die kinderen helpt om zich te ontwikkelen.

In de komende jaren is het belangrijk dat de kinderopvang niet alleen fysieke uitdagingen biedt, maar ook mentale en sociale. Door het gebruik van losse materialen, het creëren van speelzones en het aanbieden van variatie in beweging, kunnen kinderen zich op meerdere vlakken ontwikkelen (Platform Onderwijs in Bewegen, 2024). De nadruk op variatie en uitdaging helpt bij het vergroten van het aanpassingsvermogen en de fysieke fitheid van kinderen, terwijl het hun plezier in bewegen en spelen vergroot.

Conclusie

Ongestructureerd spelen is een essentieel onderdeel van de vroege kindertijd en draagt bij aan de emotionele, sociale en cognitieve groei van kinderen. Het biedt kinderen de mogelijkheid om creatief en flexibel te denken, om met anderen te interageren en om zichzelf verder te ontwikkelen in een natuurlijke en plezierige omgeving.

De kinderopvang speelt een cruciale rol in het stimuleren en ondersteunen van ongestructureerd spelen. Door passende buitenspeelruimtes in te richten, losse materialen aan te bieden en ruimte te geven voor autonomie, kunnen kinderen zich vrij en veilig ontwikkelen. Buitenspelen, sensorisch spelen en risicovol spelen zijn allemaal vormen van ongestructureerd spelen die belangrijk zijn voor de groei van jonge kinderen.

Ouders kunnen hun rol ook spelen door kinderen de kans te geven om thuis ongestructureerd te spelen en nieuwe dingen te ontdekken. Samen met de kinderopvang kan dit een sterke basis vormen voor de ontwikkeling van veerkracht, creativiteit en zelfredzaamheid bij kinderen. Het is dan ook belangrijk om het ongestructureerd spelen te waarderen, te ondersteunen en bewust te integreren in de opvoedings- en onderwijspraktijk.

Bronnen

1. Spelenderwijs Ontwikkelen: waarom ongestructureerd spelen de sleutel is tot creatieve, sociale en emotionele groei
2. De wereld van spelen
3. Interactievaardigheden in de kinderopvang
4. Bewegingsarmoede bij kinderen: een complex probleem
5. Veilig slapen in de kinderopvang
6. Sensorisch, sensopatisch of sensomotorisch spelen? Wat is het nou?
7. Focus op kwaliteit in de kinderopvang, niet alleen op regels
8. De noodzaak van spelenderwijs leren: de kracht van avontuurlijk leren voor de ontwikkeling van kinderen
9. Buitenspelen in de kinderopvang: tips voor een veilige speelomgeving
10. Proefschrift Martin van Rooijen: Kinderen moeten serieus genomen worden in hun risicovol spelen
11. Het belang van spel in de kinderopvang kan niet genoeg benadrukt worden
12. Pedagogische onderbouwing van risicovol spelen