Opvoeding en ontwikkelingsproblemen in het werkveld van de kinderopvang

De opvoeding en ontwikkeling van jonge kinderen is een complex proces dat beïnvloed wordt door een breed scala aan factoren, waaronder de interactie tussen kind, ouder en omgeving. In het werkveld van de kinderopvang is het belangrijk om opvoedings- en ontwikkelingsproblemen te herkennen, te begrijpen en te bepalen hoe hierop geïnteresseerde partijen, zoals ouders, opvoeders en professionals, kunnen inspelen. De bronnen die beschikbaar zijn, geven inzicht in de kernprincipes van het opvoedingsproces, de invloed van risicofactoren en beschermende factoren, en de methoden die gebruikt worden bij het beoordelen en ondersteunen van kinderen met ontwikkelingsproblemen.

Ontwikkelingsopgaven en opvoedingsopgaven

Tabel 2 geeft een overzicht van de ontwikkelingsopgaven en opvoedingsopgaven per leeftidsfase. Voor baby’s zijn de ontwikkelingsopgaven zoals lichaamsbeheersing, veilige hechting en het ontwikkelen van een dag-nachtritme. De bijbehorende opvoedingsopgaven omvatten soepele verzorging, responsiviteit en het bieden van een voorspelbare omgeving. Bij de dreumesen en peuters spelen exploratief spel, autonomieontwikkeling en het leren communiceren een rol. In deze fase is het belangrijk om veiligheid te waarborgen, emotionele basis te bieden, regels in te voeren en taal- en spelstimulering te geven. Voor schoolkinderen zijn de ontwikkelingsopgaven zoals sociaal gedrag, positief zelfbeeld, actieve leerhouding en schoolse vaardigheden. De opvoedingsopgaven omvatten het stimuleren van positieve interacties, het bevorderen van sociaal gedrag en het geven van eigen taken. Bij de pubers zijn de ontwikkelingsopgaven zoals emotionele zelfstandigheid, omgang met andere sekse, seksuele identiteit, eigen waardensysteem, school- en beroepskeuze en probleemoplossend denken. De opvoedingsopgaven omvatten het toekennen van enige tolerantie voor experimenten, emotionele steun bieden en het stellen van leeftijdsadequate grenzen.

Risico- en beschermende factoren

De invloed van risico- en beschermende factoren op het opvoedingsproces is belangrijk om te begrijpen. Op het microniveau staan factoren zoals eigenschappen van de ouder(s), het kind en het gezinssysteem centraal. Op het mesoniveau worden sociale factoren, gezins- en buurtfactoren onderscheiden, zoals het sociale netwerk, sociale bindingen en de kwaliteit van de buurt. Op het macroniveau spelen maatschappelijke en culturele factoren een rol, zoals de sociaal-economische positie en de culturele achtergrond. Sociale steun is een belangrijke beschermende factor, die helpt bij het voorkomen van ontwikkelingsproblemen. Het balansmodel laat zien hoe deze factoren samenwerken en het opvoedingsproces beïnvloeden.

Het balansmodel

Het balansmodel is een model dat de wisselwerking tussen risico- en beschermende factoren, de individuele ontwikkeling en de sociale omgeving in kaart brengt. Het model benadrukt dat de uitkomst van interacties hier en nu gevolgen heeft voor later. De verhouding tussen draagkracht en draaglast bepaalt of ouders de opvoeding daadwerkelijk ‘aankunnen’. Draagkracht is het geheel van competenties en beschermende factoren, terwijl draaglast het geheel van taken is dat ouders en kinderen te vervullen hebben. Het balansmodel wordt vaak gebruikt in de diagnostiek van opvoedings- en ontwikkelingsproblemen.

Diagnostische benadering

Bij het beoordelen van opvoedings- en ontwikkelingsproblemen is het belangrijk om een systematische aanpak te volgen. De diagnostische cyclus is een methode die helpt bij het verkrijgen van een diagnose op basis van een classificatiesysteem. De cursus ‘diagnostiek van opvoedings- en ontwikkelingsproblemen’ leert studenten hoe ze op een professionele wijze antwoord kunnen geven op hulpvragen. De opvoedingsproblemen kunnen worden beoordeeld aan de hand van de interactie tussen kind en opvoeder, de kwaliteit van de omgeving en de invloed van risico- en beschermende factoren.

Opvoedingsstijlen

In de opvoeding ontwikkelen ouders na verloop van tijd een vast patroon, een kenmerkende manier van reageren op het gedrag van hun kind in uiteenlopende situaties. Er zijn vier opvoedingsstijlen te onderscheiden, die worden gekenmerkt door de mate van controle en betrokkenheid. De manier waarop ouders opvoeden, varieert in de mate waarin zij controle uitoefenen en hun kinderen emotioneel en affectief ondersteunen. De keuze voor een bepaalde opvoedingsstijl heeft invloed op de ontwikkeling van het kind.

De rol van de opvoeder

De interactievaardigheden van opvoeders spelen een grote rol bij de ontwikkeling van jonge kinderen. Welk opvoedersgedrag het ondersteunen van de ontwikkeling van een kind vraagt, verschilt per fase. Een baby met bijvoorbeeld een moeilijk temperament roept bij een opvoeder ander gedrag op dan een kind dat erg gemakkelijk en meegaand is in de omgang. Maar een kind dat ´van nature´ geen moeilijk temperament heeft kan onder bepaalde omstandigheden ook gedragsproblemen ontwikkelen als reactie op inadequaat gedrag van de opvoeder. Het model onderscheidt risico- en beschermende factoren op drie niveaus: intrapersoonlijke factoren, factoren in de directe sociale omgeving en factoren in de buurt, cultuur en samenleving.

Opvoeding en het leerproces

In de opvoeding is het belangrijk om rekening te houden met het leerproces van het kind. De Vygotskiaanse benadering benadrukt de Zone of Proximal Development, het verschil tussen het actuele niveau en het potentiële niveau van het kind. De leerpotentieeltest meet het leerpotentieel van een kind door middel van hulp en dialoog met de testeider. Deze test geeft inzicht in wat een kind nog zal leren. Daarnaast is het belangrijk om rekening te houden met de verschillende ontwikkelingsdomeinen van het kind, zoals de somatische, neuro-motorische, cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling.

Samenvatting

In het werkveld van de kinderopvang is het belangrijk om opvoedings- en ontwikkelingsproblemen te herkennen, te begrijpen en te bepalen hoe hierop geïnteresseerde partijen kunnen inspelen. De kernprincipes van het opvoedingsproces, de invloed van risico- en beschermende factoren, en de methoden die gebruikt worden bij het beoordelen en ondersteunen van kinderen met ontwikkelingsproblemen zijn belangrijk om te begrijpen. De opvoedingsstijlen, de rol van de opvoeder, en de invloed van de omgeving zijn hierbij van belang. Het is belangrijk om rekening te houden met het leerproces van het kind, de verschillende ontwikkelingsdomeinen en de invloed van risico- en beschermende factoren op het opvoedingsproces.

Bronnen

1. https://www.jgzrichtlijnen.nl/richtlijn/jgz-richtlijn-opvoedondersteuning/2-definities-en-achtergrondinformatie/2-1-wat-is-opvoeden/
2. https://expertisecentrumkinderopvang.nl/bibliotheek/bronnen/de-basis-van-opvoeding-en-ontwikkeling
3. https://osiris.uu.nl/osirisstudentuuprd/OnderwijsCatalogusSelect.do?selectie=cursus&cursus=200300087&collegejaar=2021
4. https://www.worldsupporter.org/en/summary/notes-diagnostiek-van-opvoedings-en-ontwikkelingsproblemen-utrecht-43420
5. https://balansdigitaal.nl/kennisbank/opvoeding/kennisbank-opvoeden-bij-ontwikkelingsproblemen/tips-bij-opvoeden-met-dyslexie
6. https://www.uu.nl/onderzoek/orthopedagogiek-psychosociale-problemen/diagnostiek-van-opvoedings-en-ontwikkelingsproblemen