Opvoeding van kinderen in de 18e eeuw: van traditionele methoden tot de opkomst van de Verlichting

In de 18e eeuw veranderde de opvoeding van kinderen in Nederland aanzienlijk. De maatschappelijke veranderingen, de invloed van de Verlichting en de opkomst van nieuwe pedagogische ideeën leidden tot een grondige heroriëntatie van de opvoedingsstrategieën. In deze periode werd duidelijk dat kinderen niet alleen als kleine volwassenen, maar ook als individuen met hun eigen behoeften en eigenschappen werden gezien. De opvoeding kreeg een bredere dimensie, met als doel het vormen van deugdzame burgers, maar ook het stimuleren van het denken en het leren. In dit artikel worden de belangrijkste kenmerken, methoden en visies op opvoeding in de 18e eeuw besproken, gebaseerd op de bronnen die in de onderliggende gegevens zijn opgenomen.

Kenmerken van de opvoeding in de 18e eeuw

Tijdens de 18e eeuw werd de opvoeding van kinderen beïnvloed door verschillende factoren, waaronder de Verlichting, de opkomst van de burgermaatschappij en de veranderende maatschappelijke normen. In de eerste plaats werd het kind begrepen als een individu met zijn eigen karakter, in plaats van als een kleinere versie van een volwassene. Dit leidde tot een nieuw visioen op opvoeding, waarin het kind niet alleen moest leren om te luisteren, maar ook om te denken, te vragen en te leren. In de bronnen is te zien dat kinderen werden gezien als individuen die op een gevoelige manier moesten worden begeleid.

Een ander kenmerk van de opvoeding in de 18e eeuw was het gebruik van kinderliteratuur. Het bekendste kinderboek uit die tijd is “Proeve van kleine gedichten voor kinderen” van Hiëronymus van Alphen, dat in 1778 verscheen. Dit boek wordt vaak beschouwd als een overgang naar een andere benadering van kinderen dan daarvoor het geval was. Van Alphen positioneerde kinderen in hun eigen leefwereld en sprak tot hen in begrijpelijke taal. Het boek bevat gedichten over ijverige en gehoorzame jongens en meisjes in herkenbare situaties, die jonge lezers tot voorbeeld moesten strekken. De nadruk lag op de opvoeding van deugdzaamheid, respect en verantwoordelijkheid. In een van de versjes, “Het geschenk”, geeft Coos zijn moeder een cadeau als blijk van respect en liefde:

“Moeder lief! zie daar een roosjen,
Van uw Coosjen,
Wijl gij heden jarig zijt.
‘k Heb van morgen al gezongen,
En gesprongen:”

Deze gedichten dienden als voorbeeld voor jonge kinderen om zich te richten op het belang van respect en liefde. In de bronnen wordt ook opgemerkt dat kinderen in de late 18e eeuw steeds meer werden gezien als individuen met hun eigen driften en behoeften, in plaats van als kleine volwassenen. Dit leidde tot een groeiend realiteitsbesef bij kinderen, waardoor ze zich steeds meer afhankelijk voelden van hun opvoeders.

De rol van ouders en opvoeders

De opvoeding van kinderen in de 18e eeuw was in hoge mate afhankelijk van de rol van ouders. In veel gevallen werd de vader gezien als de belangrijkste opvoeder binnen het gezin. Dit is terug te vinden in het “Vaderlandsch A-B boek voor de Nederlandsche jeugd” (1781) van J.H. Swildens. Hierin wordt benadruid dat de moeder, vanwege haar liefdevolle band met haar kinderen, nooit echt streng mag zijn, terwijl de vader dat wel mag. Bovendien wordt er aangegeven dat de opvoeding meestal min of meer mislukt, zonder vaderlijk gezag. Dit suggereert dat de rol van de vader in de opvoeding van kinderen van groot belang was.

Echter, in de late 18e eeuw begon de visie op de opvoeding van kinderen zich te veranderen. Betje Wolff, in haar boek “Proeve over de opvoeding, Aan de Nederlandse moeders” (1779), stelde dat ook moeders hun eigen kinderen konden onderwijzen, mits ze voldoende kennis hadden. Dit was een geluid dat ook internationaal veel werd verkondigd in de late achttiende eeuw. Daardoor steeg de status van het moederschap en vonden steeds meer mensen het belangrijk dat vrouwen zich ontwikkelden: betere moeders zouden zorgen voor betere burgers. In de bronnen wordt benadruid dat moeders niet alleen moeder waren, maar ook onderwijzeres, mentor en spiritueel begeleider.

Onderwijs en scholen in de 18e eeuw

In de 18e eeuw kenden we in Nederland verschillende soorten scholen, waaronder matressenscholen, lees- en schrijfscholen, diaconiescholen voor arme kinderen, werk- of spinscholen, Franse scholen, Latijnse scholen, kostscholen en hogescholen. Tot de 19e eeuw waren er verschillende kleinkinderscholen of matressenscholen. Deze scholen werden meestal gevestigd in de woningen van de schooljuffen, die vaak niet opgeleid waren om met kleine kinderen te werken. De scholen leken dan ook meer op een bewaarplaats waar kinderen werden gedropt dan op echte scholen.

De matressenscholen waren vaak erg vies, rumoerig en veel geleerd werd er niet. De kinderen kregen te maken met het “Onzevader”, de tien geboden, enkele psalmen en gebeden, het abc en tellen. Deze scholen, die een aanklacht tegen alle regels van de hygiëne waren, werden beschouwd als pedagogische wangedrochten. Toch speelden deze scholen een belangrijke rol in de opvoeding van jonge kinderen, vooral voor arme gezinnen.

Naar aanleiding van de Verlichting en de opkomst van nieuwe pedagogische ideeën, begon de opvoeding van kinderen zich te veranderen. In de bronnen wordt opgemerkt dat de opvoedkundige ideeën van John Locke en Betje Wolff overeenkomsten vertonen. Beiden hechten veel waarde aan kennis, verstand en rede. Ze waren het erover eens dat kinderen prima in staat zijn hun eigen fouten te erkennen, mits je ze uitlegt waarom iets fout is en niet mag. Het komt dus aan op een goede communicatie met het kind. Beiden vonden dat kinderen moesten leren luisteren naar hun verstand en zich niet moesten laten leiden door hun verlangens.

De opvoeding van jonge kinderen

In de 18e eeuw werd het opvoedingsproces van jonge kinderen beïnvloed door verschillende factoren, waaronder de rol van ouders, het gebruik van kinderliteratuur en de opkomst van nieuwe pedagogische ideeën. In de bronnen wordt opgemerkt dat het kind niet onderschat mag worden, aangezien het zowel driften als rede bezit. Dit betekent dat kinderen niet alleen op hun gevoel moeten reageren, maar ook moeten leren om te denken en te analyseren.

Een belangrijk onderdeel van de opvoeding van jonge kinderen is het leren van de wereld om hen heen. In de bronnen wordt gezegd dat de nieuwe 18e-eeuwse kinderliteratuur de nadruk legt op inzichtelijke kennis van de wereld waarin ze opgroeien. Hiermee kan al heel vroeg begonnen worden. De Perponcher schrijft om aan deze behoefte tegemoet te komen een driedelig werk “Onderwijs voor kinderen”, waarin hij hun kennis van de eigen omgeving probeert te bevorderen. Zijn leerboeken zijn bestemd voor kinderen van drie tot zeven jaar. De nuttige lessen zijn verpakt in samenspraken tussen een vader en zijn leergierige kinderen. Het doel van zijn boeken is niet om “fraaie geesten” te vormen, maar alleen eenvoudige oplettende, gezonde verstanden.

In de late 18e eeuw werd ook de angst voor kinderlijke sexualiteit steeds groter. Dit had een stortvloed tot gevolg van antimasturbatieliteratuur en een kruistocht tegen masturbatiepraktijken van kinderen. Zelfs heel jonge kinderen moeten in de gaten gehouden worden, want er zijn schrijvers die gewaagen van kinderen van anderhalf, twee en drie jaaren, die in het bed liggende, zelfs in den slaap met hun teeldeelen speelden, niet zonder spooren van gevoel, en welken men de handen moest binden om hen allang daarvan af te wensen.

De Verlichting en de opvoedingsideeën

De Verlichting had een grote invloed op de opvoedingsideeën in de 18e eeuw. In de bronnen wordt aangegeven dat de Verlichte burgers een verlicht burgerschapsideaal ontwikkelden. In hun ogen waren goede burgers deugdzame burgers: actief, productief, maatschappelijk betrokken, verdraagzaam, beschaafd en godsdienstig: zo zouden alle burgers moeten zijn. De Verlichting benadruidde de waarde van rede, kennis en morele opvoeding. Dit leidde tot een groeiende nadruk op het opvoeden van kinderen tot deugdzame burgers, die zich konden inleven in de maatschappij.

De invloed van de Verlichting was zichtbaar in de opvoedkundige ideeën van John Locke en Betje Wolff. Zij hechtten veel waarde aan deugdzaamheid en zedelijkheid. Hun advies was: voed kinderen op met het idee dat geld niet gelukkig maakt en dat ieder mens van waarde is. In de bronnen wordt ook opgemerkt dat de opvoedkundige ideeën van Locke en Wolff overeenkomen in hun benadering van kinderen en hun opvoeding. Beiden vonden dat kinderen moesten leren luisteren naar hun verstand en zich niet moesten laten leiden door hun verlangens.

Conclusie

De opvoeding van kinderen in de 18e eeuw was bepalend voor de manier waarop kinderen werden opgevoed tot deugdzame burgers. In deze periode veranderde de opvoeding van kinderen aanzienlijk, met als doel het vormen van deugdzame burgers, maar ook het stimuleren van het denken en het leren. De Verlichting had een grote invloed op de opvoedingsideeën, met als doel het bevorderen van rede, kennis en morele opvoeding. In de late 18e eeuw werd het kind begrepen als een individu met zijn eigen karakter, in plaats van als een kleinere versie van een volwassene. Dit leidde tot een nieuw visioen op opvoeding, waarin het kind niet alleen moest leren om te luisteren, maar ook om te denken, te vragen en te leren.

Bronnen

1. Jeugdliteratuur in de 18e eeuw
2. Opvoeding in de achttiende eeuw
3. Burgers in de maak
4. Locke en Wolff de supernannies van de 18e eeuw
5. Onderwijs en opvoeding in de 18e eeuw
6. Samenvatting geschiedenis van kind tot burger
7. Opvoeden en ouderschap
8. Burgers in de maak
9. Op school leerde je deugdzaam te zijn
10. Opvoeding in de achttiende eeuw
11. Opvoeden en ouderschap