Opvoeding en cultuur in de 19e eeuw: Invloed op het onderwijs en de maatschappelijke ontwikkeling

De 19e eeuw was een periode van grote veranderingen in de samenleving, met name in opvoeding, cultuur en onderwijs. In Nederland, maar ook in andere delen van Europa, veranderde de manier waarop kinderen werden opgevoed en onderwezen. De invloed van de Victoriatijd, de rol van de overheid, en de ontwikkeling van het onderwijs werden bepalend voor de maatschappelijke opbouw van de 20e eeuw. In dit artikel worden de belangrijkste aspecten van opvoeding en cultuur in de 19e eeuw uitgebreid besproken, gebaseerd op de beschikbare bronnen.

Onderwijs en alfabetisering

In de 19e eeuw nam het aantal leerlingen aan lagere scholen sterk toe. In 1823, 1824 en 1826 werd het aantal leerlingen respectievelijk 100, 120 en 150. In 1826 bestond dit aantal uit 25 wezen, 75 kinderen van armen en 25 kinderen van door de diaconie bedeelden. Dit duidt erop dat het onderwijs in die tijd vooral gericht was op de lagere klassen. Er was nog geen verplicht onderwijs, waardoor niet alle kinderen konden leren lezen, schrijven en rekenen.

In de Franse tijd (1795–1813) werd onderwijs een zaak van de staat. Er moesten scholen van goed niveau komen die voor iedereen toegankelijk moesten zijn. In 1798 werd het Agentschap van Onderwijs opgericht, dat verantwoordelijk was voor de ‘Nationale Opvoeding’. De Franse tijd bracht ook een nieuw systeem van onderwijs met zich mee: de invoering van het klassikale systeem, een staatsexamen voor onderwijzers, en het afschaffen van lijfstraffen. Ook werd er gewerkt aan nieuwe schoolboeken en leermethoden. Kinderen leerden niet meer lezen uit ABC-boeken, maar uit nieuwe boekjes met plaatjes en tekst die aangepast waren aan het kinderleven.

De opvoeding van kinderen in de 19e eeuw was ook bepalend voor de ontwikkeling van het leespubliek. Het aantal lezers nam sterk toe, ook onder lagere klassen. In de periode 1846–1849 kon 24 procent van de rekruten geen handtekening zetten, wat duidelijk maakt dat het alfabetiseringsniveau nog laag was. Toch had het protestantisme een grote bijdrage aan de verbetering van het onderwijs. Het lezen van de bijbel bevorderde het leren lezen aanzienlijk. De stijgende populariteit van het lezen leidde ook tot het verschijnen van nieuwe boeken, waaronder voor de lagere klassen centsprenten en keukenmeidenromans.

Cultuur en kunst

De invloed van de cultuur op het onderwijs was in de 19e eeuw groot. In de tijd van Willem I (1813) was de mate van overheidsbemoeienis met kunst nagenoeg hetzelfde als in de Franse tijd, maar het beleid was vrijer. De kunstenaars kregen meer ruimte om hun kunst te ontwikkelen, maar de overheid stond ook actief in de cultuurbegroting. Vanaf 1828 werd de aankoop van kunstwerken structureel geregeld, waarbij een bedrag op de begroting was vastgelegd. Ook werd de Auteurswet van 1817 ingevoerd, die niet alleen rechten legde op het drukken van literaire werken, maar ook op die van kunstwerken.

In de loop van de 19e eeuw nam de overheidsbemoeienis met kunst weer af. Vanaf 1848 werd er het idee dat de overheid een stapje terug moest doen in de kunstzorg. Toch bleef de overheid actief in het bevorderen van kunst, met name via subsidies voor kunstacademies. In de Franse tijd was er ook al sprake van een scheiding van kerk en staat, waardoor het niet mogelijk was om orthodox christelijke of katholieke scholen op te richten. Onderwijs moest los staan van welke kerkelijke richting dan ook.

Opvoeding en etiquette

De opvoeding van kinderen in de 19e eeuw was sterk beïnvloed door de Victoriatijd. Het idee dat kinderen al vroeg voorbereid moesten worden op een serieus en respectabel leven als volwassenen was in de hogere en middenklasse een uitstekend idee. Een kind moest kunnen spelen en niet alleen maar een mini-volwassene proberen te zijn. In het etiquetteboekje uit 1901 staat: “Nowadays it seems to be the fashion for mothers to take their children about with them everywhere. Dressed like little fashion plates, they are taken to pay calls, to At Homes, to luncheons and dinners at restaurants – they are, in fact, treated as little men and women of the world and encouraged to show off upon all occasions.” Dit duidt erop dat kinderen in de 19e eeuw al vroeg werden opgeleid in omgangsvormen en etiquette.

Een ander kenmerk van de victoriaanse opvoeding was het belang van het uiterlijk. “To be clean and tidy in our dress is the first proof of good manners, showing respect to those we mix with.” Dit was een belangrijke les in de opvoeding van kinderen. Een meisje moest al op z’n zevende in staat zijn om op een eenvoudige manier haar kleding te wassen en te herstellen. Jongetjes moesten leren om op een hoffelijke manier met leden van het andere geslacht om te gaan, zoals het openhouden van deuren en het afnemen van de hoed.

Schoolstrijd en gelijkstelling

In de 19e eeuw ontstond er een felle schoolstrijd tussen de confessionele en de openbare scholen. Het feit dat het niet meer mogelijk is onderwijs op een religieuze leest te schijden, zorgde voor een felle schoolstrijd. Met de Grondwet van 1848 kwam er vrijheid van onderwijs. Het was weer toegestaan om confessionele scholen op te richten. De Rijksoverheid was verantwoordelijk voor de openbare scholen, terwijl de bijzondere scholen, zoals religieuze scholen, onder verantwoordelijkheid van ouders stonden. Alleen openbare scholen konden rekenen op een overheidsbijdrage.

In 1917 kwam de schoolstrijd tot een einde, toen de overheid niet alleen het openbare onderwijs, maar ook het bijzondere onderwijs begon te financieren. Dit was een belangrijke stap in de gelijkstelling van openbare en bijzondere scholen. De oprichting van een apart ministerie van Onderwijs was een reactie op de toenemende vraag naar een geregeld en gecoördineerd onderwijsbeleid.

Invloed van de overheid

De overheid had in de 19e eeuw een grote rol gespeeld in de ontwikkeling van het onderwijs. In de Franse tijd werd onderwijs een zaak van de staat, en er kwam een (verplichte) opleiding voor onderwijzers. Ook werden er armescholen geopend met gratis onderwijs. Er was echter nog geen schoolplicht, waardoor niet alle kinderen konden leren lezen, schrijven en rekenen.

In de jaren na 1813, toen Willem I de troon bestierde, werd er veel gedaan om het onderwijs te verbeteren. Er werd gekeken naar de manier waarop de overheid zich kon bemoeien met kunst, maar ook met het onderwijs. Er werd gekeken naar de rol van de overheid bij het steunen en bevorderen van kunst en kunstenaars. In de loop van de 19e eeuw nam de overheidsbemoeienis met kunst weer af, maar de overheid bleef actief in het bevorderen van kunst.

Conclusie

De 19e eeuw was een belangrijke periode voor het onderwijs, de cultuur en de opvoeding in Nederland. De invloed van de Victoriatijd, de rol van de overheid, en de ontwikkeling van het onderwijs bepalen de maatschappelijke opbouw van de 20e eeuw. De opvoeding van kinderen in de 19e eeuw was sterk beïnvloed door de Victoriatijd, maar ook door de rol van de overheid in het bevorderen van kunst en onderwijs. De schoolstrijd en de gelijkstelling van openbare en bijzondere scholen waren belangrijke onderwerpen in de 19e eeuw. De invloed van deze periode is nog steeds zichtbaar in het moderne onderwijs en de maatschappelijke opbouw.

Bronnen

1. https://www.myinnervictorian.nl/gezocht-victoriaans-kindermeisje/
2. https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/84264-overheidsbemoeienis-met-kunst-in-de-republiek-en-de-19e-eeuw.html
3. https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/diversen/157749-geschiedenis-het-onderwijs-in-de-negentiende-eeuw.html
4. https://www.historievangoes.nl/19e-eeuw/1821-1826/1821-1826-onderwijs-en-cultuur
5. https://www.nationaalarchief.nl/beleven/nieuws/100-jaar-ministerie-van-onderwijs-cultuur-en-wetenschap
6. https://www.joodsamsterdam.nl/onderwijs-voor-de-rijken-in-de-19e-eeuw/