De geschiedenis van opvoeding en onderwijs in de negentiende eeuw: een blik op het museum

In de negentiende eeuw veranderde de kijk op opvoeding en onderwijs op veel gebieden. Kinderen werden steeds vaker als aparte groep beschouwd, en de nadruk lag op het leren, spelen en het ontwikkelen van de persoonlijkheid. Het museum biedt een overzicht van deze veranderingen en laat zien hoe de opvoeding van die tijd precies in zijn werk ging. De tentoonstellingen en collecties tonen de historische context aan, en geven inzicht in de materialen, methoden en ideeën die in die tijd gebruikt werden.

De opvoeding in de negentiende eeuw

In de negentiende eeuw begon de opvoeding van kinderen zich te veranderen. Tot dan toe werden kinderen vaak als kleine volwassenen beschouwd, maar in deze periode werd er steeds vaker aandacht besteed aan hun eigen levensfase. Kinderen kregen steeds meer ruimte om te spelen en te leren, en de nadruk lag op het ontwikkelen van hun eigen vermogens. Dit veranderde ook de manier waarop ouders en onderwijzers met kinderen omgaan.

Een van de belangrijkste aspecten van de opvoeding in deze periode was de opbouw van een goed moreel fundament. Kinderen moesten leren gehoorzaam, respectvol en verantwoordelijk te zijn. Dit gebeurde vaak via educatieve boeken, zoals De brave Hendrik (1810), dat in de eerste helft van de negentiende eeuw veel werd gebruikt in het onderwijs. Het boek stond bekend om de uitgebreide educatieve inhoud en werd gezien als een voorbeeld van hoe kinderen op een goede manier konden worden opgevoed.

Het Nederlandsch Schoolmuseum en de opvoedingsidealen

Het Nederlandsch Schoolmuseum, dat in 1877 in Amsterdam werd opgericht, was een belangrijk centrum voor het onderwijs en de opvoeding. Het museum had als doel om de bloei en ontwikkeling van het Nederlandse schoolwezen te bevorderen door het verzamelen en voortdurend tentoonstellen van hulpmiddelen voor het onderwijs. De collectie van het museum omvatte leerboeken, schoolmeubelen, lesmethoden en andere materialen die in de loop van de jaren werden opgebouwd.

De opvoedingsidealen van de negentiende eeuw werden ook beïnvloed door filosofen en pedagogen zoals Jean-Jacques Rousseau en Friedrich Fröbel. Rousseau benadrukte de belangrijkheid van elke leeftijdsfase, waardoor de opvoeding van jonge kinderen steeds meer aandacht kreeg. Fröbel, een Duitse pedagoog, legde de grondslag voor de kleuterschool, waarin het spel centraal stond. Hij ontwikkelde de speelgave, een reeks speelgoed die bedoeld was om kinderen te trainen op een speelse manier.

De opvoeding in de kunst

De opvoeding van kinderen werd ook weerspiegeld in de beeldende kunst van de negentiende eeuw. In de Gouden Eeuw, maar ook in latere jaren, werden kinderen vaak opgenomen in schilderijen, zoals door Jan Steen, Rembrandt en andere bekende kunstenaars. Deze werken tonen hoe kinderen werden opgevoed, hoe ze zich ontwikkelden en hoe ouders en opvoeders met hen omgingen.

In de tentoonstelling De Kunst van het Opvoeden, die in het Dordrechts Museum werd getoond, werden thema’s als familie, moeder- en vaderschap, opvoedingsidealen, leren en spelen belicht. De nadruk lag hier op de kunst van de Gouden Eeuw, maar ook in latere jaren bleek het verlangen naar opvoeding altijd groot te zijn geweest.

De opvoeding en het onderwijs in de tentoonstellingen

Tentoonstellingen zoals Terug Naar School – De geschiedenis van het lager onderwijs 1800-1920 in het Openluchtmuseum Het Hoogeland, geven een overzicht van de ontwikkeling van het onderwijs in Nederland. De tentoonstelling toont onder andere leesplankjes, schoolplaten, de plak en de pechvogel, die bekende voorwerpen zijn uit de geschiedenis van ons onderwijs.

In de jaren dertig ontwikkelde het Schoolmuseum zich tot een studie- en documentatiecentrum op onderwijsgebied. Er werd begonnen aan een uitgebreid Repertorium, dat het hele gebied van pedagogiek, psychologie en didactiek moest omvatten. Dit Repertorium bevatte meer dan 50.000 titels van boeken, hoofdstukken en artikelen. Het werd in 1992 opnieuw beschikbaar gesteld voor het publiek.

De opvoeding en het onderwijs in het museum

Het Nationaal Onderwijsmuseum, dat in 2015 in Dordrecht is geopend, bevat een collectie van 325.000 voorwerpen die iets vertellen over de geschiedenis van het Nederlandse onderwijs. De collectie omvat onder andere schoolboeken, lesmethoden, speelgoed en andere materialen die in de loop van de jaren zijn opgebouwd.

In het Onderwijsmuseum Educatorium Ootmarsum is er een tentoonstelling met schoollokalen uit verschillende jaren, waaronder een klassen te zien uit de jaren ’20 en ’60. Ook zijn er klassen te zien uit de negentiende eeuw, waarin groepen nog steeds terecht kunnen voor een ouderwetse les van een strenge leraar.

De invloed van de opvoeding op het onderwijs

De opvoeding had een grote invloed op het onderwijs in de negentiende eeuw. De industrialisatie van de samenleving vroeg geschoolde mensen, waardoor het aantal leerlingen sterk toenam. De kwaliteit van het onderwijs verbeterde: het werd zakelijker, minder moraliserend. Onderwijsgevers hadden behoefte aan een plaats waar ze terecht konden om zich te oriënteren op nieuwe leer- en hulpmiddelen.

De opvoedingsidealen van de negentiende eeuw werden beïnvloed door de Verlichting, waarin het idee kwam dat goed gedrag bij kinderen aangeleerd kon worden. Dit idee werd opgenomen in educatieve boeken en lesmethoden, waardoor de opvoeding steeds meer gericht was op het ontwikkelen van de persoonlijkheid van het kind.

De opvoeding en het spelen

Spelen speelde in de opvoeding van kinderen een belangrijke rol. In de negentiende eeuw kregen kinderen steeds meer ruimte om te spelen, en werd er steeds vaker aandacht besteed aan het spel als onderdeel van de opvoeding. Dit gebeurde vaak via speelgoed, zoals de speelgave van Fröbel, die bedoeld was om kinderen te trainen op een speelse manier.

In de tentoonstelling Jong in de 19e eeuw, die in Teylers Museum in Haarlem werd getoond, werden foto’s en schilderijen van kinderen belicht. Kinderen kregen steeds meer tijd om te spelen, gingen steeds vaker naar school en mochten spelenderwijs dingen ontdekken.

De opvoeding en het leren

Het leren was in de opvoeding van kinderen een belangrijk onderdeel. In de negentiende eeuw werd er steeds vaker aandacht besteed aan het leren en de ontwikkeling van de persoonlijkheid van het kind. De opvoedingsidealen van de Verlichting benadrukten het belang van het leren en het ontwikkelen van de vermogens van het kind.

De collectie van het Nederlandsch Schoolmuseum bevat onder andere schoolboeken, zoals de Handleiding bij het leesplankje van Hoogeveen, die in de tweede helft van de 19e eeuw werden gebruikt. Deze boeken gaven een goed beeld van hoe lesmateriaal er in die tijd uitzag.

De opvoeding en de maatschappelijke omstandigheden

De opvoeding van kinderen werd ook beïnvloed door de maatschappelijke omstandigheden van de negentiende eeuw. De Schoolwetten van 1806, 1857, 1878 en 1901 hadden een grote invloed op het onderwijs en de opvoeding. De wetten stelden een bredere toegang tot het onderwijs in de hand, en zorgden voor een grotere diversiteit aan leermethoden en materialen.

De collectie van het Nationaal Schoolmuseum bevat onder andere schoolboekjes uit de negentiende eeuw, die worden gebruikt tijdens lessen aardrijkskunde, geschiedenis, lezen, zang, natuurkunde, algebra, tekenen en aanschouwelijk onderwijs. Deze boekjes geven een goed beeld van hoe lesmateriaal er in de tweede helft van de 19e eeuw uitzag.

De opvoeding en de verantwoordelijkheid van ouders

De opvoeding van kinderen was in de negentiende eeuw ook een morele verantwoordelijkheid van ouders. Er werd steeds vaker aandacht besteed aan het verantwoordelijkheidsgevoel van ouders, en de invloed van hun gedrag op het gedrag van hun kinderen. Dit gebeurde vaak via educatieve boeken, zoals De brave Hendrik, die de invloed van het gedrag van ouders op het gedrag van kinderen benadruidden.

In de tentoonstelling De Kunst van het Opvoeden, die in het Dordrechts Museum werd getoond, werden onderwerpen als familie, moeder- en vaderschap, opvoedingsidealen, leren en spelen belicht. De nadruk lag hier op de kunst van de Gouden Eeuw, maar ook in latere jaren bleek het verlangen naar opvoeding altijd groot te zijn geweest.

Conclusie

De opvoeding en het onderwijs in de negentiende eeuw hadden een grote invloed op de samenleving. Kinderen kregen steeds meer ruimte om te spelen, te leren en zich te ontwikkelen. De opvoedingsidealen van de Verlichting en de invloed van filosofen en pedagogen zoals Rousseau en Fröbel zorgden voor een verandering in de kijk op opvoeding. De musea en tentoonstellingen bieden inzicht in de historische context en geven een overzicht van de materialen, methoden en ideeën die in die tijd werden gebruikt.

Bronnen

1. Terug Naar School - De geschiedenis van het lager onderwijs 1800-1920
2. Het Educatorium
3. De Kunst van het Opvoeden
4. Het Nationaal Onderwijsmuseum
5. Schoolboekjes uit de negentiende eeuw
6. Tentoonstelling Teylers Museum: spelen gaat niet in een driedelig pak
7. Het Nederlandsch Schoolmuseum
8. Verschuivende pedagogische ambities
9. De Kunst van het Opvoeden vroeger en nu
10. Froebelen
11. Inktsporen
12. Collectie Nederlandsch Schoolmuseum ontsloten