De Nijmeegse Vragenlijst voor de Opvoedings-situatie: Een hulpmiddel voor gezinsondersteuning bij scheiding
juli 8, 2025
In de negentiende-eeuwse Nederlandse literatuur en pedagogiek staat Multatuli centraal als een schrijver die zich zorgzaam hield over de opvoeding van het kind. Zijn visie op opvoeding en onderwijs is diep beïnvloed door filosofische, morele en pedagogische overwegingen. In zijn romans, zoals Woutertje Pieterse, en in zijn kritiek op de schoolmaatschappij, legt hij uit wat hij als essentieel beschouwt voor de ontwikkeling van het kind. De bronnen die beschikbaar zijn, geven een overzicht van zijn opvattingen over opvoeding, de rol van de school, en de uitdagingen die hij ziet in de maatschappelijke omstandigheden van die tijd. In dit artikel worden deze ideeën uitgebreid besproken, met aandacht voor de kernprincipes van Multatuli’s visie op opvoeding.
Multatuli ziet de opvoeding van het kind als een proces dat gericht moet zijn op het vormen van het menselijk individu. Hij stelt dat het doel van de opvoeding is om het kind te laten worden wat het is, in plaats van het te dwingen zich te passen aan bepaalde normen. Dit principe is duidelijk te herlezen in de opvatting van Neelmeijer, die stelt dat de lagere school het kind moet vormen tot wat het moet zijn. Volgens Multatuli is het belangrijk dat het kind niet wordt beperkt door een te veelzijdig curriculum dat het denkvermogen belemmert. Hij pleit voor een opvoeding die het kind vrijheid biedt om zich te ontwikkelen, zowel lichamelijk als geestelijk.
Een belangrijk aspect van Multatuli’s visie is het idee dat het kind van nature goed is en dat het lichaam en de ziel van het kind in balans moeten blijven. Dit is te herlezen in de beschrijving van het ideale gezin, zoals dat van dokter Holsma. In zijn werk benadruidt Multatuli dat kinderen geen pakgoederen zijn die in een bedstee opgestapeld mogen worden. In plaats daarvan moet er ruimte zijn voor lucht, licht, beweging en genot, zodat het kind zich kan ontwikkelen. Dit idee sluit aan bij de ideeën van de reformpedagogiek, waarin het kind centraal staat en het lichaam en de geest van het kind in balans moeten blijven.
Multatuli is kritisch over het onderwijs dat kinderen in die tijd krijgen. Hij vindt dat het lager onderwijs vaak gericht is op het verwerven van kennis, in plaats van op het ontwikkelen van denkvermogen. In zijn ogen is het belangrijk dat kinderen leren denken, in plaats van alleen maar feiten te leren. Dit is terug te vinden in de opvattingen van onderwijzers zoals Junghuhn, die benadrukken dat het natuuronderwijs essentieel is voor het leren denken en onderzoeken. Multatuli stelt dat het kind pas na het leren denken met andere denkbeelden, zoals godsdienstige dogma’s, moet worden geconfronteerd. Dit laat zien dat hij een diepe overtuiging heeft over het belang van zelfstandig denken.
De kritiek van Multatuli valt ook te herlezen in de opvattingen over de praktische richting van het onderwijs. Veel onderwijzers van die tijd zagen het onderwijs als een middel om kinderen voor te bereiden op een beroep. Multatuli houdt hier echter mee op, want hij ziet het als een belemmering voor de ontwikkeling van het menselijke denkvermogen. In zijn ogen moet het onderwijs niet alleen gericht zijn op het verkrijgen van kennis, maar ook op het vormen van een deugdzaam mens. Dit is terug te vinden in de opvattingen van Neelmeijer, die stelt dat de lagere school het kind moet vormen tot wat het moet zijn, in plaats van alleen maar op beroepsgerichtheid te zijn.
Multatuli ziet de verhouding tussen ouder en kind niet als een formele gezagsverhouding, maar als een relatie die ontspringt uit het hart en het gevoel. Hij vindt dat de opvoeding niet moet worden bepaald door de wil van de ouder, maar door het gevoel en het begrip dat de ouder heeft voor het kind. Dit is terug te vinden in de opvattingen van de opvoedkundige, die stelt dat het kind op een manier moet worden opgevoed die op zijn eigen behoeften is afgestemd. Multatuli benadruidt dat het kind niet moet worden opgejaagd om bepaalde dingen te doen, maar dat het kind moet worden gegeven de ruimte om zichzelf te ontwikkelen.
Een belangrijk onderdeel van de opvoeding is ook het vertrouwen tussen ouder en kind. In de bronnen wordt aangehaald dat wederzijds vertrouwen een belangrijk onderdeel is van de opvoeding. Dit is terug te vinden in de opvattingen van de pedagogiek, waarin het kind centraal staat en de opvoeder een rol speelt als begeleider in plaats van als iemand die het kind bepaalt. Multatuli benadruidt dat het kind ook met de vruchten der poëtische fantasie moet worden gevoed, maar dat dit met voorzichtigheid moet worden gedaan. Dit laat zien dat hij zowel het belang van creativiteit als de risico’s van overmatige fantasie ziet.
Multatuli’s visie op opvoeding wordt beïnvloed door de maatschappelijke omstandigheden van die tijd. Hij ziet dat de opvoeding van het kind niet los kan staan van de maatschappelijke context. In zijn werk benadruidt hij dat het kind niet alleen moet worden opgevoed voor zichzelf, maar ook voor de samenleving. Dit is terug te vinden in de opvattingen van de schoolmannen, die kritisch staan tegenover de eis dat alle kennis gericht moet zijn op het toekomstige beroep van het kind. Multatuli ziet dit als een onwenselijke africhting, die het kind belemmert in zijn ontwikkeling.
Een ander aspect is de invloed van de kerk en de godsdienst op de opvoeding. Multatuli is kritisch over de invloed van de kerk, maar hij benadruidt ook dat het kind niet volledig moet worden afgesneden van de maatschappelijke normen. Hij ziet de godsdienst als een onderdeel van de opvoeding, maar niet als het enige. Dit is terug te vinden in de opvattingen van de vrijdenkers, die de natuurwetenschappen als de grondslag van het onderwijs beschouwen. Multatuli benadruidt dat het kind moet worden opgevoed in een omgeving waarin het zowel de natuurlijke als de maatschappelijke aspecten kan ontwikkelen.
Multatuli’s visie op opvoeding en onderwijs is diep beïnvloed door zijn filosofische en morele overwegingen. Hij stelt dat de opvoeding van het kind gericht moet zijn op het vormen van het menselijke individu, in plaats van op het leren van feiten. Hij benadruidt het belang van vrijheid, creativiteit en zelfstandig denken, en hij ziet de rol van de ouder en de opvoeder als begeleider in plaats van als iemand die het kind bepaalt. Zijn kritiek op de maatschappelijke omstandigheden en de invloed van de kerk op de opvoeding laten zien dat hij zowel het individu als de samenleving in kaart brengt. De bronnen tonen aan dat Multatuli’s ideeën nog steeds relevant zijn voor de moderne opvoeding, waarin het kind centraal staat en de opvoeding gericht is op het vormen van het menselijk individu.
Wie niet van een kind geniet, ziet het allermooiste niet