Morele Opvoeding: Waarden en Normen in het Basisonderwijs

In het basisonderwijs speelt de morele ontwikkeling een cruciale rol in de opvoeding van kinderen. De kern van de morele opvoeding ligt in het leren omgaan met waarden en normen, zowel op school als in het dagelijks leven. Deze opvoeding begint al op jonge leeftijd en wordt doorlopend ondersteund door ouders, onderwijsgevenden en pedagogen. Het doel is om kinderen te helpen hun morele bewustzijn te ontwikkelen, zodat ze in staat zijn om verantwoordelijk te handelen en met anderen om te gaan op een respectvolle en eerlijke manier. In dit artikel worden de kernaspecten van morele opvoeding, de betekenis van waarden en normen, en de rol van de school en ouders in dit proces uitgebreid besproken.

Waarden en Normen in de Opvoeding

De opvoeding van kinderen is gericht op het bijbrengen van waarden en normen. Deze waarden vormen de basis van het morele gedrag, terwijl de normen het gedrag bepalen dat op deze waarden is gebaseerd. Bijvoorbeeld, bij betrouwbaarheid hoort niet liegen of stelen. Wie dit wel doet, houdt zich niet aan de waarde betrouwbaarheid. Respect betekent iemand met mevrouw of meneer aanspreken of een oudere dame bij de kassa voor laten gaan. Deze waarden en normen zijn niet altijd vanzelfsprekend, en moeten door ouders en onderwijsgevenden bewust worden overgedragen aan het kind.

De allereerste normen en waarden beginnen wanneer het kind gedrag vertoont dat niet kan. Bijvoorbeeld wanneer het kind het avondeten of het bordje pap op de grond gooit. De waarde is dat je zuinig met eten omgaat, de norm is dat je dit niet op de grond gooit. Ook het leren omgaan met conflicten, het respecteren van regels en het leren omgaan met andere kinderen vallen onder de morele opvoeding. De school is hierbij de uitgelezen plek om deze ontwikkeling te ondersteunen.

Moreel Gedrag en Moreel Denken

Moreel gedrag en moreel denken vormen de kern van de morele opvoeding. Kinderen leren dit door met elkaar te communiceren en situaties te bespreken. Bijvoorbeeld, wanneer kinderen in aanraking komen met conflicten, leren ze hoe ze met anderen om moeten gaan en hoe ze hun mening kunnen uiten. Dit gebeurt in gesprekken over liegen, vals spelen, slaan, stelen, of over dierenmishandeling. In dergelijke gesprekken leren kinderen vooral van elkaar, van de uitwisseling van hun meningen over deze onderwerpen.

De taak van de onderwijsgevende is dit proces te begeleiden en ervoor te zorgen dat kinderen in alle openheid hun visie naar voren kunnen brengen. Voorwaarde is dat wanneer kinderen hun mening met elkaar bespreken, zij ook in staat moeten zijn naar elkaar te luisteren en duidelijk moeten maken wat hun argumenten en gevoelens zijn. Dat kunnen zij leren. Het is bovendien wensen dat kinderen gevoelens van zichzelf en anderen leren benoemen.

Morele Emoties en Moreel Klimaat

Naast het morele gedrag en denken speelt de morele emotie een belangrijke rol in de ontwikkeling van kinderen. Emoties zoals mededogen, schuld, trots en wrok beïnvloeden het gedrag van kinderen. Het morele klimaat op school is hierbij van invloed. De sfeer op school wordt deels bepaald door de waarden en normen die de school als uitgangspunt heeft gekozen van het onderwijs. De sfeer in een groep of op de school, de wijze waarop men met elkaar omgaat, is mede bepalend voor het moreel denken en voelen van kinderen. Ook het gedrag van de leerlingen wordt sterk beïnvloed door de sfeer op school. Een positief moreel klimaat heeft een gunstige invloed op het gedrag van kinderen.

De Rol van de School in de Morele Opvoeding

De school speelt een belangrijke rol in de morele ontwikkeling van kinderen. Wanneer kinderen naar school gaan, wordt hun sociale leven doorgaans flink uitgebreid. Zij komen steeds vaker in aanraking met leeftijdgenoten. Werd voor die tijd het moreel gedrag sterk door de opvoeders beïnvloed en gestuurd, nu zal het kind ook zijn eigen weg moeten vinden in de omgang met leeftijdgenoten. De morele ontwikkeling vindt vanaf deze leeftijd dan ook vooral plaats in de omgang met leeftijdgenoten, met name in het spel, bij conflicten, tijdens samenwerking of met vaardigheden als eerlijk delen. Deze onderlinge relaties geven een morele boodschap door die veel verder reikt dan welke boodschap van een opvoeder dan ook. De omgang met leeftijdgenoten staat daarom centraal in de morele opvoeding van het kind op de basisschool. Bij hen ligt de sleutel van de morele ontwikkeling. De school kan echter een belangrijke ondersteunende en sturende rol spelen in dit proces.

De school is daarmee de uitgelezen plek om het moreel besef van kinderen verder te ontwikkelen. Het boek Morele opvoeding: waarden en normen in het basisonderwijs ondersteunt dit belangrijke opvoedingsdoel op school. Het boek is een studieboek voor de PABO waarin de ontwikkelingspsychologische benadering van morele opvoeding op de basisschool wordt uitgewerkt. Het bestaat uit vijf hoofdstukken met studieopdrachten en praktijksuggesties. In de ontwikkelingspsychologische benadering van morele opvoeding staan vier deelaspecten centraal: het morele gedrag, het moreel denken, de morele emoties en het moreel klimaat.

De Rol van de Ouder in de Morele Opvoeding

Ouders spelen een cruciale rol in de morele opvoeding van hun kind. Het is belangrijk dat ouders zelf het goede voorbeeld geven. Kinderen leren het meeste van wat ze zien en horen. Laat dus zien dat je een oude mevrouw bij de kassa voor laat gaan en leg uit waarom je dit doet. Maar laat ook zien dat slaan niet mag en dat de ander hier pijn van heeft. Het is natuurlijk geen goed voorbeeld wanneer jij en je partner slaande ruzie hebben. Geef daarom altijd zelf het goede voorbeeld. Je kunt voor hulp overigens altijd een opvoeddeskundige om advies vragen.

Bij het opvoeden is het belangrijk om te weten wat dit exact inhoudt. Waarden zijn regels waar je aan vasthoudt, ook wanneer het om sociale regels gaat. Bijvoorbeeld respectvol of betrouwbaar zijn. Normen is het gedrag op de waarden. Bij betrouwbaarheid hoort niet liegen of stelen. Wie dit wel doet houdt zich niet aan de waarde betrouwbaarheid. Respect betekent iemand met mevrouw of meneer aanspreken of een oudere dame bij de kassa voor laten gaan.

De Invloed van Verschillende Normen en Waarden

Het is belangrijk om op te merken dat niet alles vanzelfsprekend is. Wanneer jij iemand met financiële problemen helpen normaal vindt, behoort dit tot jouw normen en waarden. Dit kan voor een ander niet vanzelfsprekend te zijn. Voordat je normen en waarden binnen de opvoeding toepast, moet je wel eerst bedenken wat reëel is. Bekijk wat erg belangrijk is voor jullie als ouders en wat jullie dan ook op het kind over willen brengen.

Op latere leeftijd zal het kind een aantal eigen normen en waarden ontwikkelen, dit gebeurt buiten de opvoeding om. Ga daarom terug naar de basiswaarden en bijbehorende normen. Soms gelden er elders andere afspraken. Op school gelden er hele andere normen en waarden dan thuis. Denk maar eens aan de vinger opsteken wanneer je iets wil vragen, waarbij de waarde is dat je elkaar niet in de reden valt. In de thuissituatie zal dit anders zijn: je wacht totdat iemand is uitgepraat en reageert hierop. Dit is de norm, maar die verschilt van die op school (waarbij je de vinger op moet steken).

Samenwerking en Communicatie

De samenwerking tussen ouders, onderwijsgevenden en kinderen is essentieel voor de morele ontwikkeling. Kinderen leren door met elkaar te communiceren en situaties te bespreken. Bijvoorbeeld, wanneer kinderen in aanraking komen met conflicten, leren ze hoe ze met anderen om moeten gaan en hoe ze hun mening kunnen uiten. Dit gebeurt in gesprekken over liegen, vals spelen, slaan, stelen, of over dierenmishandeling. In dergelijke gesprekken leren kinderen vooral van elkaar, van de uitwisseling van hun meningen over deze onderwerpen.

De taak van de onderwijsgevende is dit proces te begeleiden en ervoor te zorgen dat kinderen in alle openheid hun visie naar voren kunnen brengen. Voorwaarde is dat wanneer kinderen hun mening met elkaar bespreken, zij ook in staat moeten zijn naar elkaar te luisteren en duidelijk moeten maken wat hun argumenten en gevoelens zijn. Dat kunnen zij leren. Het is bovendien wensen dat kinderen gevoelens van zichzelf en anderen leren benoemen.

Conclusie

De morele opvoeding in het basisonderwijs is van groot belang voor de ontwikkeling van kinderen. Waarden en normen vormen de basis van het morele gedrag, terwijl de normen het gedrag bepalen dat op deze waarden is gebaseerd. De school speelt een cruciale rol in dit proces, maar ook ouders en onderwijsgevenden hebben een belangrijke bijdrage te leveren. Door samen te werken en open communicatie te houden, kunnen kinderen leren om verantwoordelijk te handelen en met anderen om te gaan op een respectvolle en eerlijke manier. De meerwaarde van een positief moreel klimaat en het leren omgaan met verschillende normen en waarden is daarbij van groot belang.

Bronnen

1. Morele opvoeding: waarden en normen in het basisonderwijs
2. Normen is het gedrag op de waarden
3. Moreel gedrag, moreel denken, morele emoties, moreel klimaat
4. Publicaties over morele opvoeding en burgerschapsvorming
5. Alles op een rij over normen en waarden PO
6. Morele vorming op school: weg van de beklemmende ‘normen en waarden’-discussie
7. Functional Skills Level 2 examinations in English and Maths**