Onderwijs en opvoeding in de Middeleeuwen: een blik op de geschiedenis van kinderopvoeding

In de Middeleeuwen was het onderwijs en de opvoeding van kinderen sterk beïnvloed door religieuze, culturele en maatschappelijke structuren. De teksten uit die tijd geven inzicht in de manier waarop kinderen werden opgevoed, hoe ze werden onderwezen en wat de rol was van scholen en onderwijs in het midden van de geschiedenis. Deze tekst biedt een overzicht van de kernideeën en praktijken rond opvoeding en onderwijs in de Middeleeuwen, gebaseerd op bronnen uit die tijd.

Opvoeding en onderwijs in de Middeleeuwen

In de Middeleeuwen begon het onderwijs van kinderen meestal tussen de vijf en zeven jaar. De eerste stappen in het leren schrijven en lezen vonden plaats in zogenaamde ‘kleine scholen’, waarin het Latijn centraal stond. Dit wordt beschreven in het leerdicht Der leken spiegel van Jan van Boendale, dat beschrijft hoe kinderen werden opgeleid in de grondslagen van het schrijven en lezen, evenals in de goede gedragingen. De tekst benadruit dat kinderen op jonge leeftijd al opgeleid werden in de kennis van het Latijn, een taal die voor het onderwijs van cruciaal belang was.

Deze leerpraktijken vonden plaats in een context waarin de kerk een centrale rol speelde. Het leren schrijven en lezen was niet alleen bedoeld om kennis op te doen, maar ook om de christelijke waarden en morele levenslessen te leren. In veel gevallen werd het onderwijs echter beperkt tot de adel en de rijke burgerij, hoewel er ook voorbeelden zijn van arme kinderen die op school konden terechtkomen. In sommige gevallen kregen kinderen privéles, zoals in het geval van Jacoba van Beieren, die les kreeg van een Franse geestelijke.

Onderwijs voor de adel

De adel had toegang tot een uitgebreid onderwijs, dat niet alleen bestond uit het leren lezen en schrijven, maar ook uit het leren spreken van buitenlandse talen, zoals Frans, en het leren omgaan met schriftelijke en filosofische teksten. In de ridderliteratuur worden kinderen vaak afgebeeld als leerlingen die naar school gaan en die ook in het buitenland worden opgeleid om talen en kennis op te doen. Zo leerde de jonge Tristan Frans en andere talen, terwijl de jonge Margriete in staat was om Frans te spreken alsof ze uit Frankrijk kwam.

Deze praktijken werden ook beïnvloed door de rol van de kerk. De kerk speelde een centrale rol in het onderwijs, en veel scholen werden aangelegd in het klooster. De scholastiek, een vorm van filosofisch en theologisch onderwijs, werd beoefend door figuren als Thomas van Aquino en Johannes Duns Scotus. Deze filosofen probeerden de rede te verenigen met het geloof en creëerden uitgebreide commentaren op religieuze teksten.

Onderwijs en de rol van grammatica

Voor het grammatica-onderwijs werden verschillende teksten gebruikt, waaronder de Ars minor van Aelius Donatus, die de basis van het Latijn uitlegt, en de Doctrinale van Alexander de Villa Dei, die zich bezighoudt met syntax en prosodie. Daarnaast werden ook teksten als de Disticha Catonis gebruikt, een morele tekst die zowel voor grammatica- als stijlonderwijs van pas kwam. Deze teksten werden door leerlingen geleerd en opgehoord, en werden gebruikt om kennis te behalen die later zou worden toegepast in het dagelijks leven.

Deze teksten werden ook op een andere manier gebruikt in het Middelnederlandse onderwijs. Er is een Middelnederlandse bewerking van de Disticha Catonis, het Boec van Catone, dat zich tot kinderen richt. In dit boek wordt aangebevolen om kennis op te doen en wijsheid te leren, en wordt benadruid dat kinderen vanuit de scholen kennis en wijsheid moeten opdoen.

Spel en speelgoed in de kindertijd

De kindertijd in de Middeleeuwen was een periode van speelgoed en spel. In veel teksten wordt het spelen benadruid als een typische eigenschap van kinderen. In de beeldende kunst wordt de kindertijd vaak gekarakteriseerd door een klein figuur in kinderkledij, die speelt met een bal, een hoepel of een speelgoedmolen. Dit suggereert dat kinderen in de Middeleeuwen veel speelden en dat speelgoed een belangrijk onderdeel was van de kindercultuur.

Er zijn ook bronnen die spreken over de materiële cultuur van kinderen in de Middeleeuwen. Er zijn veel voorwerpen gevonden die speciaal voor kinderen zijn gemaakt, zoals bal, hoepel, tol, en speelgoed. Dit suggereert dat kinderen in die tijd al vroeg met speelgoed werden opgeleid en dat het spelen een belangrijk onderdeel was van de opvoeding.

Opvoeding in de tekst

In de tekst Der leken spiegel wordt het onderwijs en de opvoeding van kinderen benadruid. In het tiende hoofdstuk van het derde boek wordt beschreven hoe kinderen moeten worden opgevoed en hoe ze zich moeten gedragen. Er wordt gesproken over het belang van het leren lezen en schrijven, en over de waarde van kennis en wijsheid. Ook wordt er aandacht besteed aan het belang van het opvoeden van kinderen, waarbij de ouders een rol spelen in het leren van de kinderen.

In het Middelnederlandse werk De Blome der doechden wordt het belang van kennis benadruid als een van de belangrijkste deugden. In dit werk wordt gesproken over het leren en het opdoen van kennis, en wordt benadruid dat kinderen zich moeten richten op het leren en het opdoen van wijsheid. Ook wordt er in dit werk gesproken over de waarde van het onderwijs en de opvoeding van kinderen.

De rol van scholen

In de Middeleeuwen was het opbouwen van scholen een belangrijk onderdeel van het onderwijs. Er zijn verschillende teksten die spreken over de opkomst van scholen in de Middeleeuwen. Zoals in het werk van Jacob van Maerlant, waarin wordt gesproken over het opbouwen van scholen in de steden van het rijk, en het opvoeden van kinderen. In dit werk wordt ook gesproken over het belang van onderwijs en het opvoeden van kinderen, en wordt aangebevolen dat kinderen op school moeten leren om kennis op te doen.

In de tekst De bouc vanden ambachten wordt benadruid dat kinderen op school moeten leren om kennis op te doen. In dit werk wordt ook gesproken over het belang van het leren en het opdoen van wijsheid, en wordt benadruid dat kinderen op school moeten leren om hun toekomst te verzekeren.

Conclusie

De geschiedenis van opvoeding en onderwijs in de Middeleeuwen toont aan dat kinderen op jonge leeftijd al op school konden terechtkomen en dat het leren schrijven en lezen een belangrijk onderdeel was van het onderwijs. De rol van de kerk was centraal, en veel scholen werden aangelegd in het klooster. De opvoeding van kinderen was gericht op de opbouw van kennis en wijsheid, en speelde een belangrijke rol in de maatschappelijke opbouw. De kindertijd in de Middeleeuwen was een periode van spel en speelgoed, en het leren was een belangrijk onderdeel van de opvoeding. De teksten uit die tijd geven een overzicht van de kernideeën en praktijken rond opvoeding en onderwijs in de Middeleeuwen.

Bronnen

1. https://www.literatuurgeschiedenis.org/middeleeuwen/middeleeuwse-visies-op-onderwijs
2. https://geschiedenisblog.nl/de-middeleeuwen-een-tijdperk-van-verandering-en-avontuur/
3. https://www.dbnl.org/tekst/lit00419990101/lit00419990101_0003.php
4. https://studenttheses.uu.nl/handle/20.500.12932/18676
5. https://historianet.nl/maatschappij/middeleeuwen/de-middeleeuwen-tijdlijn-van-1000-jaar-licht-en-duisternis
6. https://nl.wikipedia.org/wiki/Middeleeuwen
7. https://dnmonline.nl/2025/02/18/denken-over-opvoeding-en-onderwijs-een-ideeengeschiedenis-van-socrates-tot-biesta/
8. https://klassiekersindeklas.nl/jeugdliteratuur/de-klassieker-die-ieder-kind-moet-lezen-mariken-van-peter-van-gestel/
9. https://www.rmo.nl/museumkennis/archeologie-van-nederland/nederland-in-de-middeleeuwen/
10. https://www.historischnieuwsblad.nl/dossiers/middeleeuwen/