Martinus Jan Langeveld: Emancipatoire opvoeding in de volle omvang

Martinus Jan Langeveld (1905–1989) was een van de belangrijkste pedagogen van de tweede helft van de twintigste eeuw. Hij stond bekend om zijn fenomenologische benadering van de opvoeding, waarbij hij het kind als individu zag, en de opvoeder als iemand die zich moest richten op de unieke levenswereld van het kind. Zijn visie op opvoeding en onderwijs, gekenmerkt door emancipatie, actief handelen en een diepe betrokkenheid van de volwassene, vormt nog steeds een belangrijk uitgangspunt in de pedagogiek.

In dit artikel wordt de filosofie van Langeveld nader bekeken, met aandacht voor zijn benadering van het kind, het belang van het vertrouwen tussen opvoeder en kind, en de rol van de pedagoog in een sociaal-ethische context. De kernvragen die hij stelde over wat een kind is, hoe het zich ontwikkelt tot een mens, en hoe religie hierbij een rol speelt, worden uitgebreid besproken. Ook wordt aandacht besteed aan de invloed van zijn werk op de hedendaagse pedagogiek en de kritiek die hij ooit onderging.

De filosofie van Martinus Jan Langeveld

Langeveld zag opvoeding als een emancipatoir, op elkaar betrokken, pro-actief ontwikkelingsproces. In zijn visie is het kind geen object dat moet worden beheerst, maar een individu dat op eigen niveau moet worden begrepen en gevolgd. Hij benadrukte het belang van het fenomeen, de zichtbare en onzichtbare aspecten van het leven dat het kind ervaart. Hierbij stond hij in het spoor van de fenomenologie, een filosofische stroming die zich richt op het waarnemen en interpreteren van het gegevene. In plaats van te proberen het gedrag van kinderen te verklaren, wilde Langeveld het begrijpen. Hij stelde het kind voor als een wezen dat in een unieke situatie staat, met zijn eigen interpretaties, emoties en motivaties.

In zijn boek Beknopte theoretische pedagogiek (1945) benadrukte hij dat de pedagogiek zich moet richten op de mens in zijn historiciteit. Menselijk gedrag kan slechts worden begrepen als het wordt gezien in het leven dat het kind ervaart. Dit leidde tot zijn beroemde Columbus-platen, waarbij het kind wordt uitgedaagd om te verwoorden wat het ziet, denkt en voelt. Hiermee stond hij het kind centraal, en niet de pedagoog. Dit benaderingstip werd vaak samengevat in de ondertitel van zijn biografie: Pedagoog aan de hand van het kind, en niet het kind: aan de hand van de pedagoog.

Vertrouwen en betrokkenheid

Een van de belangrijkste elementen in Langevelds visie is het vertrouwen tussen de opvoeder en het kind. Hij stelde dat het vertrouwen van de opvoeder in het kind en het vertrouwen van het kind in zijn opvoeder een voorwaarde is voor een emancipatoir ontwikkelingsproces. Dit vertrouwen is essentieel voor het ontwikkelen van autonomie, verantwoordelijkheid en burgerschap. De opvoeder dient zich niet te beperken tot het geven van kennis, maar moet zich actief en betrokken inzetten voor het ontwikkelingsproces van het kind.

In zijn werk benadrukte Langeveld ook de rol van de leraar als burger van twee werelden: de wereld van de volwassenen en de wereld van de kinderen. Hij stelde dat de leraar niet kan functioneren als een volwassene in de wereld van de kinderen, noch als een kind in de wereld van de volwassenen. Hij moet zich in beide werelden bewust zijn, zodat hij de kinderen kan begeleiden op hun pad naar volwassenheid. Dit vereist een zekere zelfdiscipline, maar ook de bereidheid om het persoonlijke leven met de leerlingen te delen.

De rol van de pedagoog in de maatschappelijke context

Langeveld zag de pedagoog niet als een louter onderwijsgever, maar als iemand die verantwoordelijk is voor het opvoeden van het kind tot een zelfstandige, verantwoordelijke burger. Hij stelde dat het doel van opvoeding en onderwijs is om het kind te helpen zich te ontwikkelen tot een individu dat in staat is zelfstandig te denken, te kiezen en verantwoordelijk te handelen. Dit begrip van zelfverantwoordelijke zelfbepaling vormt de kern van zijn filosofie.

In zijn werk Ontwikkelingspsychologie: beknopte historische en systematische inleiding (1953) benadrukte hij dat het kind zich moet ontwikkelen tot een mens, met een eigen waardenstelsel en een verantwoordelijke houding ten opzichte van de maatschappij. Hij stelde dat de opvoeder zich moet richten op de ontwikkeling van de persoonlijkheid van het kind, en niet alleen op het geven van kennis. Hierbij speelt religie een belangrijke rol, zoals duidelijk werd in zijn werk Das Kind und der Glaube (1959), waarin hij de relatie tussen het kind en de godsdienst onderzoekt.

Kritiek en invloed

Hoewel Langevelds werk op zijn tijd veel aandacht kreeg, werd hij ook kritisch beoordeeld. Zijn benadering werd vaak beschouwd als te abstract of te fenomenologisch, en hij werd gezien als iemand die zich niet altijd kon aanpassen aan de empirische trends van de jaren zestig en zeventig. Toch bleef zijn invloed groeiend, en zijn ideeën over emancipatie en zelfbepaling zijn nog steeds van toepassing in de hedendaagse pedagogiek.

In een rede ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van Trouw, in 1993, sprak Lea Dasberg over de zelfbepaling als volgt: “Wij opvoeders hebben ze alleen maar te laten zien uit welke vruchten gekozen kan worden en wat de gevaren zijn, maar uiteindelijk eet elk zijn eigen appel van de boom van de kennis van goed en kwaad en wint daarmee een geweten dat hem als kompas zal dienen bij het verlaten van het paradijs van zijn jeugd en het betreden van de aarde van zijn zelfverantwoordelijke volwassenheid.” Dit benadruit het belang van de opvoeder als begeleider en niet als bevelhebber.

De invloed op de hedendaagse pedagogiek

De invloed van Langeveld op de hedendaagse pedagogiek is groot. Zijn benadering van het kind als individu, zijn visie op emancipatie en zijn nadruk op het vertrouwen tussen opvoeder en kind zijn nog steeds van toepassing. In de moderne opvoeding is er een sterke nadruk op de ontwikkeling van autonomie, verantwoordelijkheid en burgerschap, wat overeenkomt met Langevelds visie.

In de huidige pedagogiek wordt vaak gewerkt aan een pro-actief ontwikkelingsproces, waarin het kind actief betrokken raakt bij zijn eigen ontwikkeling. Dit is een van de kernprincipes van Langeveld, en hij stond bekend om zijn actieve benadering van de opvoeding. Hij stond niet alleen bekend om zijn theorieën, maar ook om zijn praktische inzichten, zoals de Columbus-platen, die het kind uitnodigen om zijn eigen gedachten en gevoelens te verwoorden.

Conclusie

Martinus Jan Langeveld was een van de belangrijkste pedagogen van de twintigste eeuw. Zijn visie op opvoeding, gekenmerkt door emancipatie, actief handelen en een diepe betrokkenheid van de volwassene, vormt nog steeds een belangrijk uitgangspunt in de pedagogiek. Hij benadrukte het belang van het vertrouwen tussen opvoeder en kind, en stelde dat de pedagoog zich moet richten op de unieke levenswereld van het kind. Zijn werk heeft een blijvende invloed gehad op de moderne pedagogiek, en zijn ideeën over zelfbepaling en burgerschap zijn nog steeds van toepassing.

Bronnen

1. Martinus Jan Langeveld: een pedagoog in de volle omvang
2. Langeveld en de pedagogiek
3. Martinus Jan Langeveld: Pedagoog aan de hand van het kind
4. De invloed van Langeveld op de pedagogiek
5. De pedagogiek van Langeveld
6. Langeveld en de moderne pedagogiek
7. Martinus Jan Langeveld: Beknopte theoretische pedagogiek